Kamran Əsədov: "Peşə təhsilinin zəif inkişaf etməsi əmək bazarında qeyri-bərabərliyə səbəb olur"
Peşə seçimi insan həyatının mühüm qərarlarından biridir. Bu qərarın verilməsində gələcək həyatın bütünlüklə dəyişməsi ehtimalı nəzərə alınmalıdır. Amma nədənsə, son zamanlar məktəbi bitirən şagirdlər bilik və bacarığından asılı olmayaraq, yalnız ali məktəbə daxil olmağa can atırlar.
Bu günlərdə Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin nümayəndəsi qeyd edib ki, regionlarda orta məktəbi bitirən məzunların əksəriyyəti təhsilini davam etdirmir: "Müvafiq dövlət qurumlarının hazırladığı statistik hesabatlardan görürük ki, adətən, regionlarda orta məktəbi bitirən məzunların əksəriyyəti təhsilini davam etdirmir. Nəticədə bir neçə ildən sonra peşəsi olmayan böyük ordu yaranır. Bu isə dövlətin üzərinə böyük məsuliyyət qoyur, onda həmin şəxslərin məşğulluğunun təmini ilə bağlı öhdəlik yaradır".
Araşdırmalar zamanı məlum olub ki, gənclər peşə təhsilinə az maraq göstərir. Bunun da əsas səbəblərindən biri peşə təhsili bitirənlərin öz sahəsi üzrə iş tapa bilməməsidir.
"Peşə təhsilinin inkişafı həm gənclərin iş tapmaq imkanlarını artıracaq bu sahəyə investisiya qoyularsa və müasir yanaşmalar tətbiq olunarsa..."
Mövzu ilə bağlı fikir bildirən təhsil eksperti Kamran Əsədov "Bakı-Xəbər"ə şərhində bildirdi ki, Azərbaycanda peşə təhsilinə marağın az olması əmək bazarında ciddi disbalans yaradır: "Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il hesabatına görə, ölkədə orta məktəbi bitirən məzunların yalnız 10%-i peşə təhsilinə yönəlir, halbuki bu göstərici Avropa ölkələrində 40-60% arasında dəyişir. Ən ciddi problem regionlarda özünü göstərir. Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin məlumatına əsasən, regionlarda orta məktəbi bitirənlərin əksəriyyəti nə ali, nə də peşə təhsilini seçir, nəticədə əmək bazarına peşə bacarıqları olmadan daxil olur. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə qeyri-formal məşğulluğun artmasına və işsizliyin struktur problemlərinin dərinləşməsinə gətirib çıxarır.
Mövcud vəziyyətin əsas səbəblərindən biri cəmiyyətin peşə təhsilinə olan baxışıdır. Hələ də bir çox ailələr və gənclər peşə təhsilini keyfiyyətsiz və prestijsiz seçim hesab edirlər. Bu isə qismən keçmiş dövrlərin təsiri ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikasının 2018-ci ildə qəbul etdiyi “Peşə Təhsili Haqqında” Qanunda peşə təhsilinin əmək bazarının tələblərinə uyğun formalaşdırılması nəzərdə tutulsa da, praktikada bir çox peşə məktəbləri köhnəlmiş metodologiyalarla fəaliyyət göstərir. 2021-ci ildə aparılmış rəsmi araşdırmalar göstərir ki, peşə məktəblərinin 60%-də tədris proqramları müasir texnoloji standartlara cavab vermir. Əgər tədris proqramları yenilənməzsə və tədris keyfiyyəti artırılmazsa, bu təhsil forması gənclər üçün cəlbedici olmayacaq".
Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, peşə təhsilinin zəif inkişaf etməsi əmək bazarında qeyri-bərabərliyə səbəb olur. 2023-cü ilin məşğulluq statistikasına əsasən, ölkədə ixtisaslı fəhlə çatışmazlığı müşahidə edilir. Xüsusilə inşaat, kənd təsərrüfatı, mühəndislik və İT sahələrində peşə bacarıqlarına malik işçi qüvvəsinə yüksək tələbat var: " Azərbaycanda peşə təhsilinə kifayət qədər maraq olmadığından bu boşluqlar xarici işçi qüvvəsi hesabına doldurulur. Bu isə iqtisadiyyat üçün əlavə yük yaradır və yerli işçi qüvvəsinin əmək bazarında daha az iştirakına səbəb olur. Halbuki Almaniya, İsveçrə və Avstriya kimi ölkələrdə peşə təhsilinin güclü inkişafı nəticəsində ixtisaslı kadr hazırlığı daxili bazarın ehtiyaclarını tamamilə qarşılayır. Peşə təhsilinin inkişafı üçün bir neçə əsas istiqamət üzrə dəyişikliklər həyata keçirilməlidir. Birinci növbədə, dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşlıq gücləndirilməlidir. Hazırda Azərbaycanda peşə təhsilinin inkişafına özəl sektorun iştirakı minimaldır. Halbuki Almaniyada tətbiq edilən dual təhsil sistemi göstərir ki, peşə təhsili müəssisələri ilə işəgötürənlər arasında sıx əməkdaşlıq işçi qüvvəsinin daha səmərəli hazırlanmasını təmin edir. Bu modeldə tələbələr həm tədris alır, həm də əmək bazarında real iş şəraitində təcrübə toplayır. Əgər Azərbaycanda da bu model tətbiq edilsə, peşə məktəbləri məzunlarının iş tapmaq ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə yüksələcək.Peşə təhsilinin maddi stimullaşdırılması da vacibdir. Hazırda peşə məktəbi tələbələri üçün təqaüd sistemi yoxdur və təhsil xərclərinin əksəriyyəti dövlətin ayırdığı büdcə hesabına qarşılanır. Ancaq Finlandiya və Danimarka kimi ölkələrdə peşə təhsilinə yönələn tələbələrə xüsusi maliyyə dəstəyi ayrılır. Bu, onların həm təhsil müddətində sosial təminatını gücləndirir, həm də peşə təhsilini daha cəlbedici edir. Azərbaycanda da peşə təhsili alan tələbələrə təqaüd proqramlarının tətbiqi bu sahəyə marağı artıra bilər. Peşə təhsilinə marağın az olmasının səbəblərindən biri də məktəb dövründə bu istiqamətin kifayət qədər təşviq olunmamasıdır. Hazırda ümumi təhsil məktəblərində peşəyönümlü fənlər demək olar ki, yoxdur. Finlandiya və Almaniya məktəblərində tətbiq edilən modelə görə, şagirdlər 7-ci sinifdən etibarən müxtəlif peşələrlə tanış olur və praktiki bacarıqlar qazanır. Azərbaycanda da məktəb proqramlarına bu cür peşə yönümlü modullar əlavə olunmalıdır. Əgər gənclər erkən yaşlardan bu sahə ilə tanış olsalar, onların peşə məktəblərinə marağı da artacaq. İnfrastrukturun modernləşdirilməsi də peşə təhsilinin inkişafında əsas amillərdən biridir. Peşə məktəblərinin çoxunda tədris bazası köhnəlmiş avadanlıqlara əsaslanır və müasir texnologiyalarla təchiz olunmayıb. Bu isə tələbələrin müasir bazar tələblərinə uyğun bacarıqlar əldə etməsinə mane olur. Dünya Bankının 2021-ci ildə apardığı araşdırmalara əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə peşə təhsilinin keyfiyyəti əsasən praktiki avadanlıqlarla bağlıdır. Azərbaycanın peşə məktəblərinin modernləşdirilməsi üçün dövlət və beynəlxalq təşkilatlar arasında əməkdaşlıq gücləndirilməlidir. Peşə təhsilinə marağın artırılması üçün media və ictimai maarifləndirmə kampaniyaları aparılmalıdır. Hazırda cəmiyyət arasında peşə təhsilinə qarşı neqativ münasibət var və bu, əsasən informasiya çatışmazlığı ilə bağlıdır. Peşə təhsilinin uğurlu məzunlarının hekayələri geniş yayılmalı, cəmiyyətdə bu sahənin əhəmiyyəti ilə bağlı pozitiv təsəvvür yaradılmalıdır. Skandinav ölkələrində bu model geniş tətbiq olunur və ictimaiyyət peşə təhsilini prestijli seçim kimi qəbul edir. Azərbaycanda da televiziya, sosial media və ictimai forumlar vasitəsilə bu istiqamətdə təşviqat işləri aparılmalıdır. Peşə təhsilinin inkişafı həm gənclərin iş tapmaq imkanlarını artıracaq, həm də ölkənin iqtisadi inkişafına mühüm töhfə verəcək. Əgər bu sahəyə investisiya qoyularsa və müasir yanaşmalar tətbiq olunarsa, qısa müddətdə ixtisaslı işçi qüvvəsinin artması müşahidə ediləcək. Bu isə öz növbəsində işsizlik səviyyəsinin azalmasına və əmək bazarında balansın bərpa olunmasına səbəb olacaq. Dövlət bu istiqamətdə strateji yanaşma formalaşdırmalı, peşə təhsilinin cəlbediciliyini artırmaq üçün müxtəlif təşviq mexanizmləri tətbiq etməlidir. Əgər bu dəyişikliklər həyata keçirilərsə, yaxın illərdə Azərbaycanda peşə təhsili sahəsində ciddi irəliləyiş əldə oluna bilər".
Günel CƏLİLOVA
