Pravda.az-ın Kulis.az-ın sovet repressiyasına mÉruz qalmıŠazÉrbaycanlı saksafonçu, cazmen PÉrviz RüstÉmbÉyov haqqında maraqlı faktları tÉqdim edir.
PÉrviz Ä°smayıl bÉy oÄlu RüstÉmbÉyov 1922-ci il yanvarın 7-dÉ Bakıda anadan olub. Onun ulu babası ÆsÉd kiÅi Salyanın çox savadlı vÉ hörmÉtli mirzÉlÉrindÉn idi. Dörd oÄul atası olan ÆsÉd kiÅi oÄlanlarından birini - PÉrvizin babası MÉmmÉdi çox erkÉn, 19 yaÅında itirib. DigÉr 3 oÄlu FÉtulla, BaxıŠvÉ Åahbaz isÉ Peterburqda ali tÉhsil alıb savadlı mütÉxÉssilÉr olublar.
***
QardaÅlardan birinin - BaxıÅın övladı olmadıÄına görÉ o, erkÉn rÉhmÉtÉ getmiÅ qardaÅı MÉmmÉdin oÄlu Ä°smayılı vÉ onun oÄlu PÉrvizi övladlıÄa götürüb. Buna görÉ dÉ PÉrvizin sÉnÉdlÉrindÉ "Ä°smayıl oÄlu" deyil, "BaxıŠoÄlu" yazılıb. Atası Ä°smayıl 1942-ci ci ildÉ vÉrÉm xÉstÉliyindÉn vÉfat edib.
1937-ci ildÉ orta mÉktÉbi bitirmÉmiÅ musiqi kombinatında klarnet sinfinÉ daxil olub. PionerlÉr EvindÉ musiqi dÉrnÉyinÉ gedib vÉ burada klarnet ifa edib.
Atası onu vÉ bacısı FÉridÉ xanımı opera teatrına apararmıÅ. Xüsusi musiqi duyumu vÉ güclü yaddaÅının sayÉsindÉ PÉrviz "Åah Ä°smayıl" operasınının musiqisini ÉzbÉr bilirmiÅ.
***
1940-cı ildÉ 18 yaÅında ikÉn Tofiq Quliyev onu "SÉnÉtkarlıq" kinoteatrında çıxıŠedÉn orkestrinÉ dÉvÉt edib.
***
Bacısı FÉridÉ RüstÉmbÉyova PÉrvizin mÉÅq etdiyi, improvizÉlÉri üzÉrindÉ iÅlÉdiyi günlÉri belÉ xatırlayır:
"Haradansa caz musiqisi yazılmıŠvallar tapıb gÉtirirdi. Bir ÅeyÉ neçÉ dÉfÉ qulaq asmaq olar? Onun yerinÉ biz dÉli olurduq. Bilirdi ki, onun dönÉ-dönÉ mÉÅq etmÉsi bizi, qonÅuları dÉng edÉ bilÉr. Ona görÉ dÉ ürÉyindÉ mÉÅq etmÉyÉ öyrÉÅmiÅdi. Bir dÉ görürüdün, sakitcÉ otaÄa çÉkilÉrdi, bir neçÉ saat uzanardı, sonra saksafonu ÉlinÉ alardı. Ä°lahi, bu melodiyalar onda nÉ qÉdÉr gözÉl alınırdı?! QonÅuluqda yaÅayan yÉhudilÉr ondan "Ä°srafilin fÉryadı" adlı caz melodiyasını çalmaÄı xahiÅ edÉrdilÉr. PÉrviz çalardı, qoca yÉhudilÉr isÉ xısın-xısın aÄlayırdılar".
***
PÉrviz 1941-ci ilin aprelin 28-ni xüsusi sevinc vÉ hÉyÉcanla gözlÉyirmiÅ. HÉmin gün böyük sÉhnÉdÉ orkestrlÉ ilk konsertini verÉcÉkdi...
FÉridÉ RüstÉmbÉyova xatırlayır:
"Ayaqüstü yeyib-içirdi. Saksafon onun hÉr Åeyi idi. Çox sÉbirsiz idi. Anam deyÉrdi ki, sÉn hÉr Åeyini, saÄlamlıÄını da iÅinÉ qurban verirsÉn. 1940-cı ildÉ "Krasnı Vostok" da iÅlÉyÉndÉ üzünü bir sÉhÉr görürdük, bir dÉ axÅam. O, iÅi ilÉ nÉfÉs alırdı. 1941-ci ilin aprelindÉ Caz Orkestrinin açılıÅı baÅ tutmayanda PÉrviz özünÉ yer tapmırdı. Az qalırdı uÅaq kimi aÄlasın".
***
Ä°kinci Dünya müharibÉsi baÅladıqdan sonra orkestrin gÉnc ifaçıları fÉaliyyÉtlÉrini hÉrbi hissÉdÉ davam etdiriblÉr. Onları Naxçıvanda yerlÉÅÉn 402-ci atıcı diviziyanın sÉrÉncamına göndÉriblÉr.
HÉmin günlÉrdÉ PÉrviz RüstÉmbÉyov Naxçıvandan anasına yazırdı:
"Æziz ana, necÉ dolanırsan, sÉhhÉtin necÉdir? Biz yaxÅıyıq. Ä°ÅlÉyirik. TezliklÉ qastrollarımız baÅlayacaq. Tofiq bizÉ söz verib ki, qastrollardan ÉvvÉl hÉyat yoldaÅlarınız bir neçÉ günlüyÉ bura gÉlÉcÉklÉr. Onda Tasiçka da yanıma gÉlÉr. Çox istÉyirÉm, oÄlum Adiki görüm. YÉqin, o, artıq gülür". 1942-ci il 7 aprel.
***
1942-ci ilin sonunda orkestr buraxıldıqdan sonra PÉrviz RüstÉmbÉyov A.V.Åestapalovun rÉhbÉrliyi altında olan Aviasiya cazına tÉyinat alıb. 1943-cü ilin iyulunda isÉ xÉstÉlÉndiyinÉ görÉ tÉrxis olunub.
***
1944-cü ildÉ Eddi Rosnerin rÉhbÉrlik etdiyi mÉÅhur caz orkestri Bakıya konsert vermÉyÉ gÉlib. PÉrviz RüstÉmbÉyovun ifası Rosnerin çox xoÅuna gÉldiyi üçün onu öz orkestrinÉ birinci saksafonçu vÉ klarnetçi kimi dÉvÉt edib. PÉrviz bu dÉvÉti qÉbul edib vÉ Rosnerin orkestrindÉ ifa etmÉyÉ baÅlayıb. OrkestrlÉ birlikdÉ konsertlÉrdÉ ifa edÉn o, bir müddÉt Moskvada yaÅayıb. Burada olduÄu müddÉtdÉ Leonid Utyosov da onu öz ansamblına dÉvÉt edib.
PÉrvizÉ "Sovet Benni Qudmeni" demÉyÉ baÅlayıblar.
***
Moskvada dostları ilÉ birgÉ "Metropol" restoranında Åam edÉrkÉn, orada çıxıŠedÉn caz orkestrinin üzvlÉri PÉrvizi tanıyaraq onu ifa üçün sÉhnÉyÉ dÉvÉt ediblÉr. Amerika klassiklÉrinin musiqilÉrini ifa etmÉsi restorandakı amerikalıların maraÄına sÉbÉb olub. Ä°fadan sonra onlar PÉrvizlÉ tanıŠolub, onu ABÅ-a dÉvÉt edib tÉcrübÉ qazanmaÄı tÉklif ediblÉr. Amerikalıların dÉvÉti ilÉ ABÅ sÉfirliyinÉ gedib. SÉfirlikdÉ mÉdÉniyyÉt attaÅesi ilÉ görüÅmÉk istÉsÉ dÉ, onu yerindÉ tapmayaraq geri qayıdıb. SÉfirlikdÉn çıxdıqdan sonra sivil geyimli iki DTK üzvü ona yaxınlaÅıb, Amerika sÉfirliyindÉ nÉ etdiyini soruÅublar. PÉrviz isÉ sÉfirliyÉ nÉ üçün getdiyini onlara deyib. Sonradan PÉrvizdÉn Moskvanı tÉrk etmÉsi istÉnilib. NövbÉti günlÉrdÉ dÉ izlÉnildiyini hiss edÉn PÉrviz mÉslÉhÉt üçün o vaxt Moskvada olan Tofiq Quliyevin yanına gedib. Tofiq Quliyev isÉ ona pul verÉrÉk tÉcili bilet alıb Bakıya qayıtmaÄını tapÅırıb.
***
Bakıya qayıtdıqdan sonra, öz orkestrini yaratmaq qÉrarına gÉlib. ÆvvÉlcÉ "Qırmızı ÅÉrq", sonra isÉ "SÉnÉtkar" kinoteatrında öz orkestri ilÉ birlikdÉ çıxıŠetmÉyÉ baÅlayıb. Lakin 1949-cu ilin yanvar ayında "QÉrbÉ pÉrÉstiÅkarlıq" etmÉkdÉ tÉqsirlÉndirilÉrÉk iÅdÉn azad olunub.
***
Ä°ÅdÉn qovulduqdan sonra bir müddÉt iÅ tapa bilmÉyib. Daha sonra vaÄzal yaxınlıÄında kiçik bir restoranda iÅÉ düzÉlib. Dörd aydan sonra, 1949-cu il mayın 20-dÉ PÉrviz RüstÉmbÉyov AzSSR Daxili Ä°ÅlÉr Nazirliyinin hÉrbi prokuroru, ÉdliyyÉ mayoru Ayriyanın göstÉriÅi ilÉ hÉbs olunub. 15 il hÉbsÉ mÉhkum edilib. Onun hÉbs qÉrarında bildirilir:
"RüstÉmbÉyov antisovet vÉ amerikapÉrÉst Éhval-ruhiyyÉli ÅÉxsdir. O, amerikalıların hÉyat tÉrzini, mÉiÅÉtini vÉ incÉsÉnÉtini tÉriflÉyir, sovet hÉqiqÉtlÉrini qaralayır, ÉcnÉbilÉrlÉ ÉlaqÉ saxlayır. Qeyri-qanuni olaraq xaricÉ qaçmaq niyyÉtindÉdir".
***
1949-cu ilin dekabrın 29-da, gecÉ saat 3:50-dÉ 877 nömrÉli mÉhbus PÉrviz RüstÉmbÉyov AzÉrbaycan DTN-in daxili hÉbsxanasında müÉmmalı ÅÉraitdÉ dünyasını dÉyiÅib.
FÉridÉ RüstÉmbÉyova PÉrvizin ölümü barÉdÉ deyir:
"HÉbs olunandan sonra 7 ay yaÅadı. HÉbsdÉ olan zaman arada onu ÉsÉb xÉstÉxanasına yerlÉÅdiriblÉr. Heç nÉ yemirmiÅ, qızdırması bÉrk qalxıbmıÅ. Bir neçÉ ayın içÉrisindÉ gözlÉri çuxura düÅmüÅdü. PÉrvizi axırıncı dÉfÉ xÉstÉxanada gördük. BizÉ tÉsÉlli verirdi ki, yaxın vaxtlarda çıxıb gÉlÉcÉk. HÉmiÅÉ sÉliqÉli, qÉÅÉng geyinÉrdi. KöynÉyi, Åalvarı hÉr gün ütülÉnmÉliydi. Ancaq xÉstÉxanada baxımsız qalmaÄa öyrÉÅmiÅdi. Axrıncı dÉfÉ 1949-cu ilin 24 dekabrında yanına getmiÅdik. BizÉ dedilÉr ki, PÉrviz yoxdur, gedib.
Anamın hÉyatının son günlÉrindÉ PÉrvizin adı dilindÉn düÅmürdü. "MÉni harada basdıracaqlar, ay bala? QÉbrin dÉ olmadı ki, sÉninlÉ yanaÅı dÉfn olunum",- deyirdi".
***
Onun ölümü ilÉ baÄlı bir neçÉ versiya mövcuddur. SÉnÉdlÉrdÉ onun xÉstÉlikdÉn öldüyü yazılsa da, yaxınları sabun udub intihar etdiyini deyiblÉr.
Bundan baÅqa, PÉrviz RüstÉmbÉyovun güllÉlÉndiyini deyÉnlÉr dÉ var.
***
1957-ci ildÉ musiqiçinin anası MünÉvvÉr xanımın bir neçÉ il davam edÉn ÅikayÉtlÉrindÉn sonra respublika prokurorluÄu DTK-ya PÉrviz RüstÉmbÉyovun iÅinÉ aydınlıq gÉtirilmÉsi ilÉ baÄlı müraciÉt etdi. 1958-ci il yanvarın 6-da PÉrviz RüstÉmbÉyov haqqında açılmıŠcinayÉt iÅi dÉlillÉrin çatıÅmazlıÄı sÉbÉbindÉn lÉÄv edilib vÉ iÅÉ xitam verilib.
***
PÉrviz RüstÉmbÉyov sovet totalitarizminin yoxa çıxarmaq istÉdiyi adlardandır. Onun haqqında yalnız arxiv materialları vÉ bir neçÉ solÄun ÅÉkil var.
***
PÉrviz 1941-ci ilin aprelindÉ 19 yaÅında Stepanova Taisiya Mixaylovna adlı qızla evlÉnib. Bu evlilikdÉn bir oÄlu olub. UÅaÄa bÉstÉkar Tofiq Quliyevin qardaÅı, dostu Adilin ÅÉrÉfinÉ Adil adını qoyub. Ancaq uÅaÄın yaÅ yarımlıÄında qÉfil ölümü bu münasibÉti dÉ bitirib. Onun ikinci evliliyi isÉ 1943-cü ildÉ olub. 1945-ci ildÉ ikinci dÉfÉ ata olub. PÉrvizdÉn sonra uÅaq vÉ anası Moskvada yaÅayıb.
***
TanınmıŠcaz araÅdırmaçısı, musiqiçi Y.Saulski onun haqqında yazırdı:
"PÉrviz RüstÉmbÉyov bütün dinlÉyÉnlÉri mat qoyurdu. Onun improvizÉçiliyi tÉbii vergi idi. Çox mürÉkkÉb musiqi frazaları quran RüstÉmbÉyov harmoniyaya sanki fÉhmlÉ gÉlib düÅürdü. Bir dÉfÉ mÉnim iÅlÉdiyim ansambla gÉlmiÅdi. BizimlÉ bir neçÉ pyesi çaldı. Onun çalÄısında nÉ qÉdÉr tÉravÉt, tÉzÉlik vardı... Leonid Kaufmanın ustalıqla improvizÉlÉri, Aleksandr Osnovikovun tükÉnmÉz harmonik ixtira qabiliyyÉti, Piro RüstÉmbÉyovun soloları, Emil Heyqnerin bitkin üslubu, Yan Frenkelin tÉsirli soloları çoxlarının yadından çıxmayacaq. Bütün bunlar sovet cazının ayrılmaz parçasıdır. Caz o vaxt indikindÉn qat-qat çÉtin bir ÅÉraitdÉ idi. Bütün bu musiqiçilÉrin yaradıclıÄı Én böyük ehtirama layiqdir..."
