Suriyanın mərkəzi Hama şəhərində törədilən qətliam 43 il ərzində heç bir rəsmi araşdırma aparılmadan, günahkarlar məsuliyyətə cəlb edilmədən, minlərlə itkin insanın taleyi açıqlanmadan, hətta sağ qalanların və qurbanların ailələrinin iztirablarına etinasız yanaşılaraq unudulub. Suriya İnsan Haqları Şəbəkəsinə görə, qətliam 30-40 min mülki insanın həyatına son qoyub: “Bu soyqırım Əsəd rejimi tərəfindən qəsdən törədilmiş sistematik kütləvi cinayətdir”.
Suriyalılar bu hadisəni ilk dəfə Əsədin 2024-cü il dekabrın 8-də Moskvaya qaçmasından sonra bu gün xatırlayırlar. Suriyanı 30 il dəmir yumruqla idarə edən atasının yerinə gələn devrilmiş prezident Bəşər Əsədin 25 illik hakimiyyətinin çökməsi ilə suriyalılar indi bir zamanlar tabu olan mövzular haqqında açıq danışa bilirlər. Bu tabular arasında Həma qırğınlarından bəhs edilir.
1980-ci ildə ona qarşı sui-qəsd cəhdindən sonra keçmiş prezident Hafiz Əsəd 1982-ci il fevralın 2-də Həmadakı “Müsəlman Qardaşları”nın üsyanını yatırmaq üçün 27 gün davam edən qanlı hücuma başladı.
Şahidlərin sözlərinə görə, medianın tam sükutu altında Hafiz Əsədin qardaşı Rifat Əsədin başçılıq etdiyi təhlükəsizlik qüvvələri şəhəri amansız bombardman edərək, kişi, qadın və uşaq da daxil olmaqla, qarşılaşdıqları bütün mülki şəxsləri qətl edib. Fransa xəbər agentliyi AFP-yə danışan Hayyan “Müsəlman Qardaşlar”la heç bir əlaqəsi olmadığını, ancaq soyadının ona bədbəxtlik gətirmək üçün kifayət etdiyini bildirib: “O vaxt məktəb şagirdi idim. Atam mənim və qardaşım üçün çox qorxurdu”, – deyib. Ailənin qohumlarından biri də silahlı dini qruplaşmaların tarixində geniş tanınan və 1976-cı ildə həbs olunmazdan əvvəl “Döyüşən avanqard”ın lideri olan Mərvan Hədiddir.
13 gün davam edən şiddətli döyüşlərdən sonra hökumətyönlü qüvvələr Mərvan Hədidin məhəlləsinə çatıb. Hayyan deyir ki, orada 200-ə yaxın adamı həbs edilib. əlləri telefon naqilləri ilə bağlanmış 40-a yaxın insan yük maşını ilə aparılıb.
Hayyan davam edir: “Biz gələndə qonşuma dedim ki, bura qəbiristanlıqdır, o, isə “Bu o deməkdir ki, bizi edam edəcəklər”, – cavabını verdi.
Həqiqətən də iki cərgə əsgər məhbuslara atəş açanda Həyyan Hədid güllələrin onun saçına sürtüldüyünü hiss etsə də, xəsarət almayıb. O, əlavə edib: “Mən yerə yıxıldım və necə hərəkət etdiyimi bilmirəm. Bu, ölümdən qaçmaq üçün şüurlu bir hiylə deyildi”.
Sonra əsgərlər hamının öldüyünə əmin olmaq üçün hamını təkrar güllələyiblər, lakin bu məqsədlə ona yaxınlaşan əsgər onu vurmayıb: “Həmin vaxt qırmızı pijama geyinmişdim və yəqin ki, öldüyümü zənn etdi”.
Hayyan Hadid 40 ildən çox vaxt keçsə də, hələ də sağ olduğuna təəccüblənir: “Bir saat sonra sağ olduğumu başa düşmədim. İtlərin hürməsini, atəş səslərini, yağışı eşidirdim...”
O, yaşadıqlarını təsvir edib. “Ayağa qalxıb şəhər kənarındakı qonşu Sareyhin qəsəbəsinə getdim, sonra səhər tezdən Həmaya qayıdıb və gizlicə əmimin 7 ailənin yaşadığı evinə girdim”.
Suriya İnsan Haqları Şəbəkəsi həqiqətin üzə çıxarılması və Həma qətliamının qurbanları üçün ədalətin təmin edilməsi zərurəti ilə bağlı bəyanat yayıb və görülməli olan bir sıra hüquqi və əməli tədbirləri qeyd edib.
***
Şəbəkənin direktoru Fadil Əbdülqani bu barədə açıqlama verib: “1982-ci ildə Həma qətliamı beynəlxalq hüquqda “cəzasız qalmamaq” prinsipinin bu cinayət baxımından acınacaqlı bir uğursuzluğunu əks etdirir. Bu, beynəlxalq ədalət sisteminin ciddi pozuntular qarşısında kövrəkliyini əks etdirir. Kütləvi qətllər, itkin düşmələr və məcburi köçkünlüklər daxil olmaqla törədilmiş cinayətlərin sistematik xarakterinə baxmayaraq, nə milli məhkəmələr, nə də beynəlxalq ədalət mexanizmləri vasitəsilə təqsirkarların məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün heç bir təsirli hüquqi tədbirlər görülməyib.
Haaqada yerləşən insan haqları şəbəkəsinin direktoru deyib ki, beynəlxalq ictimaiyyətin bu cinayətə reaksiya verməməsi “cəzasızlıq siyasətinin davam etdirilməsinə töhfə verib” və bu, sonrakı onilliklərdə Suriya xalqına qarşı davam edən pozuntulara, o cümlədən 2011-ci ildən bəri baş verən Suriya inqilabı zamanı rejim tərəfindən törədilən cinayətlərə yol açıb.
Suriya Şəbəkəsinin bəyanatında deyilir ki, dekabrın 8-də Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra bu gizli faylın açılması “yeni Suriya hökuməti üçün qaçılmaz bir zərurətə” çevrildi, çünki bu keçid ədalət mühakiməsi prosesində mühüm addım idi. Hesabat, təzminat, hüquqların bərpası və qətliamın rəsmi tanınması yolu ilə əldə edilən bir addım olduğu vurğulandı.
***
Şəbəkənin direktoru hesab edir ki, Həma qətliamının qurbanları üçün ədalət tarixi zərurətdir və Suriyanın sabitliyini təmin edən və bu cür cinayətlərin təkrarlanmasının qarşısını alan gələcək milli barışıq prosesinin əsas sütunudur. Əbdülqani vurğulayıb ki, “Suriyada keçid ədaləti” beynəlxalq insan haqları standartlarına uyğun ədalətli mühakiməni təmin etməklə yanaşı, cinayət məsuliyyəti, qurbanların təzminatı və həqiqətin söylənilməsi də daxil olmaqla aydın hüquqi mexanizmlərə əsaslanmalıdır. “Cəzasızlıq yalnız tiraniyanın güclənməsinə və zalım rejimlərin təkrar istehsalına gətirib çıxarır. Bu, ədaləti qanunun aliliyinə və fundamental hüquqlara hörmətə əsaslanan dövlətin qurulması üçün əvəzsiz elementə çevirir”, – Əbdülqəni deyib.
