ABŞ prezidenti Donald Tramp Ukraynadan əldə etməyə ümid etdiyi nadir torpaq elementləri, kompüterlər, batareyalar və müasir enerji texnologiyaları sahəsində istifadə olunan strateji metallar hesab olunur.
Nadir torpaq elementləri nədir və onlar həqiqətən nadirdirmi?
Dizprosium, neodim və seryum kimi adlara malik nadir torpaq elementləri, əslində Yer qabığında geniş yayılmış 17 ağır metaldan ibarət bir qrupdur.
ABŞ Geoloji Xidmətinin 2024-cü ildə apardığı qiymətləndirməyə görə, dünyada ümumilikdə 110 milyon ton nadir torpaq elementi ehtiyatı mövcuddur. Bunlardan 44 milyon tonu Çində yerləşir ki, bu da ölkəni açıq şəkildə dünyanın ən böyük istehsalçısına çevirir.
Braziliyada 22 milyon ton, Vyetnamda 21 milyon ton, Rusiyada 10 milyon ton, Hindistanda isə 7 milyon ton nadir torpaq elementi olduğu təxmin edilir.
Lakin bu metalların hasilatı böyük həcmdə kimyəvi maddələrdən istifadəni tələb edir və nəticədə ətraf mühitə ciddi ziyan vuran toksik tullantılar əmələ gəlir. Bu səbəbdən bir çox ölkələr istehsalın yüksək xərcləri və ekoloji risklər səbəbindən bu sahəyə maraq göstərmirlər.
Bundan əlavə, nadir torpaq elementləri çox vaxt süxurların tərkibində olduqca az miqdarda olur, bu da onların emalı üçün böyük həcmdə filizin işlənməsini tələb edir. Əksər hallarda bu metallar toz halında əldə edilir.
Tramp niyə onları istəyir?
Bu 17 nadir torpaq elementi sənayedə geniş istifadə olunur və onları gündəlik həyatımızda və yüksək texnologiyalı cihazlarda tapmaq mümkündür – məsələn, lampalardan idarə olunan raketlərə qədər.
Avropium televizor ekranları üçün vacibdir, seryum şüşənin cilalanmasında və neftin emalında istifadə olunur, lantan isə avtomobillərin katalitik çeviricilərinin işləməsinə kömək edir. Müasir iqtisadiyyatda bu elementlərin istifadəsi demək olar ki, sonsuzdur.
Bundan əlavə, onların hər biri unikal xüsusiyyətlərə malikdir və ya əvəzedilməz hesab edilir, ya da əvəzedilməsi olduqca yüksək xərclərlə mümkündür.
Məsələn, neodim və dizprosium demək olar ki, daimi, çox güclü maqnitlərin istehsalına imkan yaradır. Bu cür maqnitlər minimal texniki qulluq tələb etdiyindən, dənizdə sahildən uzaq məsafədə elektrik enerjisi istehsal edən külək turbinlərinin yerləşdirilməsi mümkün olur.
Tramp bazar ertəsi bildirib ki, o, Ukraynanın nadir torpaq elementlərinin tədarükünü təmin edəcəyi bir razılaşmaya nail olmaq istəyir. Bu ideya ötən il Ukraynanın prezidenti Volodimir Zelenski tərəfindən irəli sürülmüşdü.
Dünyanın nadir torpaq elementlərinin əsas tədarükçüsü kimdir?
Onilliklər ərzində Çin nadir torpaq ehtiyatlarından maksimum faydalanmaq üçün iri həcmdə emal müəssisələrinə sərmayə yatırıb. Qərb ölkələrində mövcud olan sərt ekoloji qaydalara riayət etmədən bu sahədə üstünlük əldə edib.
Bundan əlavə, Çin nadir torpaq elementlərinin istehsalı ilə bağlı çoxsaylı patentlər alıb ki, bu da digər ölkələrdəki şirkətlər üçün genişmiqyaslı emal proseslərinə başlamağı çətinləşdirir.
Bu səbəbdən, nadir torpaq elementlərinin ehtiyatları dünyanın bir çox bölgəsində mövcud olsa da, bir çox şirkətlər emal xərclərinə görə öz xammallarını Çinə göndərməyə üstünlük verirlər. Nəticədə, dünya bu sahədə Çindən asılı vəziyyətdə qalır.
ABŞ və Avropa İttifaqı nadir torpaq elementlərinin əsas hissəsini Çindən əldə edir. Bununla belə, hər iki tərəf Çindən asılılığı azaltmaq üçün yerli istehsalı artırmağa və istifadə etdikləri materialları daha yaxşı təkrar emal etməyə çalışır.
2019-cu ildə ABŞ və Çin arasında ticarət gərginliyinin pik nöqtəsində Çin dövlət mediası nadir torpaq elementlərinin ABŞ-yə ixracının məhdudlaşdırıla biləcəyi barədə xəbərdarlıq etmişdi.
2010-cu ildə Yaponiya Çinlə ərazi mübahisəsi fonunda nadir torpaq elementlərinin ixracının dayandırılmasının iqtisadi nəticələrini birbaşa hiss etdi. Bundan sonra Tokio alternativ tədarük mənbələri tapmaq üçün ciddi addımlar atdı və Malayziyada istehsal həyata keçirən Avstraliyanın "Lynas" şirkəti ilə müqavilələr imzaladı.
Onlar "kritik minerallar"dan nə ilə fərqlənir?
Nadir torpaq elementləri ABŞ-nin "kritik minerallar" siyahısına daxildir, lakin bu siyahı yalnız bu elementlərlə məhdudlaşmır.
ABŞ-nin Çin mallarına tətbiq etdiyi tariflərə cavab olaraq Pekinin elan etdiyi tədbirlər arasında bəzi kritik mineralların ixracına nəzarət də var. Bununla belə, həmin məhdudiyyətlər nadir torpaq elementlərini əhatə etmir.
Çinin ticarət nazirliyi və gömrük idarəsi bildirib ki, ölkə milli təhlükəsizlik maraqlarını qorumaq məqsədilə volfram, tellur, bizmut, molibden və indiumun ixracına nəzarət tətbiq edəcək.
ABŞ Geoloji Xidmətinə görə, volfram, tellur, bizmut və indium kritik minerallar hesab edilir və bu materiallar yüksək texnologiyalar, təmiz enerji və milli təhlükəsizlik üçün vacibdir.
Rəhim
