Aydındır ki, “ideologiya” anlayışı və praktikası həm ictimaiyyət, həm də siyasətçilər və ziyalılar üçün son dərəcə həssasdır. Bu baxış impressionist olaraq qalacaq, çünki biz anlayışın bütün insanlar üçün eyni olduğuna şübhə edirik və insanların konsepsiyadan istədikləri ilə onların rədd etdikləri arasındakı məsafəni bilmirik.
Hər halda, konsepsiyanın mənşəyinə, onun ətrafında gedən mübahisələrin səbəbi və xüsusən də ona şübhə edən və ya rədd edən münasibətə qısaca nəzər salmaq faydalı ola bilər.
Mənbələrdə deyilir ki, “ideologiya” anlayışı 1796-cı ildə fransız mütəfəkkiri Destütt de Treyci tərəfindən meydana gəlib. De Treyci ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olan beş hissdən gələn məlumatların zehnə necə ötürüldüyünü və orada fikir sistemlərini formalaşdırmaq üçün istifadə edildiyini izah edən şərh qaydaları yaratmağa çalışırdı. Treysinin ingilis filosofu Frensis Bekondan təsirləndiyi deyilir. O hesab edirdi ki, insanın əşyalar haqqında düşüncələri bir tərəfdən onun tarixi yaddaşı, digər tərəfdən isə onu əhatə edən şəraitin komponentləri ilə idarə olunur. Bu nəzəriyyə adətən “Ağılın Dörd Büti” olaraq adlandırılır. De Treyci ideyaların doğulduğu andan silsilədə yerləşdirilməsinə və inteqrasiya olunmuş bir sistem meydana gətirənə qədər hərəkətini izah edəcək ümumi bir qayda yaratmaq istədi və bu layihəni “ideologiya” adlandırdı.
Treysi qəti şəkildə inanırdı ki, insan şüurunda yaranan hər bir ideya bir sistemdə yaranmalı və ya daha sonra sistemə çevrilməlidir. Çünki şüurda başqa ideya ilə bağlı olmayan tək bir fikir yoxdur.
Termin 19-cu əsrin ortalarında Karl Marksın yazılarında göründükdən sonra daha çox populyarlıq qazandı. İroniya ondadır ki, Marks əvvəlcə ideologiyanı tənqid edirdi. O bildirib ki, ideologiya reallıq haqqında yanlış şüur yaradır. Lakin sonradan o, bizim “ideologiya” dediyimiz bir modeli təmsil edən vahid ideyalar sistemi yaratmağa keçdi. Aydındır ki, Marks bunu bilmədən məqsəd qoymurmuş, kommunist doktrinasını hərtərəfli və böyük ölçüdə qapalı bir ideologiya kimi qurmaq istəyirdi. 20-ci əsr boyu əksər böyük kommunist partiyaları ideoloji tərbiyə və təlim üçün xüsusi şöbələr yaratdılar. Bəziləri açıq şəkildə bu adı daşıyırdı.
İdeologiyaya mahiyyətcə və prinsipcə çoxlu etirazlar var. Buna “həqiqəti örtən ağac” və ya “meşəni gizlədən ağac” deyənlər var. Amma ən bariz etiraza diqqət yetirmək olar, o da ideologiyanın bir növ dini don geyindirilməsidir.
İdeologiya biliyi, şəxsi davranışı, insanların başqaları və təbiətlə münasibətlərini vahid sistem daxilində təşkil edən hərtərəfli sistem kimi müəyyən edilir. Məhz bu dinin funksiyasıdır və buna görə də ideologiyanın dini əvəz etdiyi, ixtisaslaşmalı olduğu funksiyalar uğrunda onunla rəqabət apardığı deyilir.
Biz bilirik ki, dinlə ideologiya arasında məsafə çox genişdir. Birincisi Yaradandan gəlir, ikincisi insan məhsuludur. Din insanın xarici görünüşünə deyil, daxilinə diqqət yetirir. İnsanın xüsusi vəzifəsi qəlbini pak saxlamaq, hər hansı bir nöqsan və ya səhlənkarlıqda özünü qınamaqla və onlar üçün Yaradandan üzr istəməklə qəlbini təmizləməyə davam etməkdir. Din insanın başqa insanlara sıçrayışı deyil, insanın Yaradana cəzb etməsidir. İdeologiya, daşıdığı ideologiyanın tam olması, əskikliyin özündə və ya daşıyıcısında deyil, mühitdə olması fərziyyəsinə əsaslanaraq, insanın yaşayış mühitinə diqqət yetirir. Başqa sözlə, İdeologiya içəridən çölə doğru hərəkət edir, içində olduğu mühitdən daha yüksək səviyyədə olduğunu fərz edir, mühiti dəyişdirməyi hədəfləyir və səhvlərə dözümsüzdür.
İndi sual olunur: Bir qrup insan hansısa dinin adını daşıyan, onun dilində danışan, onun şüarlarını və zahiri görkəmlərini qəbul edən, özünü dinin nümayəndəsi və qoruyucusu hesab edən, lakin özü və onun bütün təlimlərinin əsas məzmunu insan tərəfindən yaradılan hərəkat yaratdıqda nə baş verir? Bu diskurs “din” və ya “ideologiya” kimi təsnif edilməlidir? Yəni, söhbətin ilahi formasına diqqət yetirməliyik, yoxsa onun insani məzmununa?
