Əkbər QOŞALI
(Kulturoloji yorum. Il yazı)
Böyük mədəniyyətin (mədəniyyət ağacının) kölgəsi və meyvəsi metaforasını digər mədəniyyət areallarına və xalqlara təsir baxımından incələdikdə, qarşımıza önəmli bir sual çıxır: Böyük mədəniyyət digər mədəniyyətlər üzərində necə bir kölgə salır və bu kölgə onların inkişafını necə formalaşdırır?
Bu sualı bir neçə aspektdən nəzərdən keçirək:
Kölgə və meyvənin tarixi dinamikası
Böyük mədəniyyətlər çox vaxt yalnız öz coğrafiyasında qalmır, başqa xalqların mədəniyyətinə də təsir göstərir. Lakin bu təsir fərqli sonuclar doğura bilər.
Kölgənin özünəxas qoruyucu və inkişafetdirici rolu da vardır. Bir mədəniyyətin kölgəsi, onun himayəsindəki kiçik və ya gənc mədəniyyətlərin formalaşmasına münbit ortam yarada bilər. Roma mədəniyyətinin Avropa xalqları üzərində yaratdığı təsir buna bariz örnəkdir. Batı Avropa xalqları hüquq sistemini, şəhərsalma mədəniyyətini və inzibati strukturları Romanın kölgəsində inkişaf etdirib.
Ancaq kölgənin boğucu və məhdudlaşdırıcı yönlərini də unutmayaq. Böyük bir mədəniyyətin dominant olması bəzən digər mədəniyyətlərin orijinal inkişafına mane ola bilər. Örnəyi, Sovet mədəniyyətinin Baltik ölkələri, Türküstan və Qafqaz xalqları üzərindəki təsiri həm olumlu, həm də olumsuz sonuclar doğurdu. Bir tərəfdən, bu xalqlar texnoloji və sənaye inkişafına qoşuldu, digər tərəfdən, yerli mədəniyyətlərin ifadə azadlığı və s. müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırıldı.
Kölgənin inkişafetdirici və məhdudlaşdırıcı yönlərindən sonra, üçencü bir yönünü də vurğulayaq. Bu, kölgənin yaratdığı sintezlər və yeni meyvələrlə bağlıdır.
Bəzi hallarda böyük bir mədəniyyət başqa mədəniyyətlərlə sintezə girərək yeni yaradıcılıq formaları və mədəni konfiqurasiyalar ortaya çıxarır. İslam və Türk dünyası mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri sonucunda Osmanlı, Səfəvi və digər unikal mədəniyyətlərin yaranması buna örnəkdir. Burada böyük bir kölgə altında yeni meyvələr yetişdi...
Kölgənin altında yeni meyvələr verən mədəniyyətlər olduğu kimi, kölgədən çıxaraq yeni mədəniyyət formalaşdıranlar da olub.
Bəzi mədəniyyətlər uzun müddət böyük sivilizasiyaların kölgəsində inkişaf edib, lakin zamanla ya həmin kölgədən çıxaraq öz müstəqilliklərini tapıblar ya da tamamilə həmin kölgənin bir bölümünə çevriliblər.
Amerikan mədəniyyəti – uzun müddət Avropa (özəlliklə ingilis və fransız) mədəniyyətinin təsiri altında olsa da, XX yüzildə özünü yeni bir mədəniyyət sistemi kimi formalaşdırıb.
Yaponiya – Çin və Koreya mədəniyyətlərinin kölgəsində formalaşıb, lakin Meiji çağdaşlaşması (çağırışları) ilə öz unikal modelini yaratmış olub. Meiji dönəmi (明治時代 Meiji-jidai) - Yaponiya tarixində 23.10.1868 - 30.07.1912-ci il tarixləri arasında İmperator Meijinin hakimiyyətini əhatə edən dönəmdir. Meiji dönəmi Yapon toplumunun təcrid olunmuş feodal toplumundan çağdaş formaya keçdiyi dönəmi - Yapon İmperiyasının birinci yarısını təmsil edir. Meiji dönəmində baş verən əsaslı dəyişikliklər ictimai quruluşa, iç siyasətə, iqtisadiyyata, hərbi və dış bağlara təsir etdi və Yaponiya çağdaşlaşaraq dünyada güclü mövqe qazandı.
Bir də, kölgənin bir hissəsinə çevrilən mədəniyyətlər vardır. Örnəyi,
Latın Amerikası – ispan və portuqal mədəniyyətlərinin kölgəsi altında formalaşıb və çox bölümü bu təsirdən çıxa bilməyib.
Afrikanın bəzi bölgələri – müstəmləkəçi mədəniyyətlərin təsiri altında uzun müddət qaldığı üçün bəzi yerlərdə yerli mədəniyyətlər müstəqil inkişaf edə bilməyib...
Bəs
böyük mədəniyyətlərin kölgəsi çağdaş qlobal mədəniyyətdə necə təzahür edir?
Çağdaş dönəmdə qlobal mədəniyyət kontekstində də bəzi sivilizasiyalar digər mədəniyyətlər üzərində dominantlıq edir. -
Batı mədəniyyətinin qlobal kölgəsi:
Bugünkü dünyada Batı (Avropa-Amerika) mədəniyyəti qlobal mədəniyyətin əsas formalaşdırıcısıdır. Kütləvi informasiya vasitələri, texnologiya, pop-kultura və siyasət bu kölgə altında formalaşır.
Qlobal fonda Çin və hind mədəniyyətinin yenidən meyvə verməsi faktını da unutmayaq.
Uzun müddət Batı, on illər boyu həm də Sovet kölgəsində qalan Çin və Hindistan XXI yüzildə öz mədəni irslərini yenidən aktivləşdirərək qlobal səhnədə yeni meyvələr verməyə başlayıblar.
İslam və Türk dünyasının yenidən formalaşması bizimçün daha doğma, yaxın və çəkici mövzudur.
Uzun müddət Batı və Sovet kölgəsində qalan İslam və Türk dünyası son dönəmlərdə yeni mədəni canlanma və inteqrasiya axtarışındadır. Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), ortaq mədəni layihələr və iqtisadi işbirlikləri yeni mədəni meyvələrin yetişməsinə münbit ortam yaradır.
İndi isə böyük mədəniyyətlərin kölgəsində qalanların hansı seçimləri olduğuna diqqət edək.
Böyük bir mədəniyyətin kölgəsində olan digər xalqların və mədəniyyətlərin üç əsas seçimi vardır:
Kölgədə qalaraq ərimək. -Bəzi mədəniyyətlər (örnəyi, aborigen və yerli Amerika mədəniyyətlərinin böyük bölümü) dominant mədəniyyətin içində əriyib;
Kölgədən qidalanaraq özünəxas inkişaf yoluna çıxmaq. -Yaponiya bəzi dominant mədəniyyətlərdən ilham alaraq öz modellərini yaradıb;
Kölgəni transformasiya edərək yeni bir mədəni sistem yaratmaq. - Osmanlı, Səfəvi və ya Sovet mədəniyyətləri dominant mədəniyyətlərin elementlərini yenidən işləyərək fərqli sintezlər meydana gətirməkləri ilə tarixə düşüb.
Beləliklə,
- bəzi xalqlar böyük mədəniyyətlərin kölgəsindən qidalanaraq inkişaf edib;
- bəziləri kölgə altında boğulub və əriyib, it-bat olub;
- bəziləri isə həmin kölgənin içində yeni mədəniyyətlər formalaşdırıb.
Habelə dominant mədəniyyətlər özləri də başqa mədəniyyətlərdən, hətta, üstünə kölgə saldığı mədəniyyətlərdən təsirlənir. Ayrıca, bir bölgədə, bir zaman içində kölgəsi yayılmış mədəniyyət bir başqa zaman içində özü kölgəyə düşə bilir… Şair demiş, “Əbədiyyə qəhqəh çəkir əbədi dünya”…
Nəhayət, günün sual belədir:
Qlobal dominant mədəniyyətlərin kölgəsi altında qalan xalqlar və mədəniyyətlər hansı strategiyanı seçəcək?
Bax, bu sualın dolğun cavabı həm siyasət, həm də mədəniyyət strategiyalarına bağlıdır. Əgər yeni yaradıcı enerji və intellektual potensial mobilizasiya edilərsə, bir çox xalqlar yeni meyvələr yetişdirə biləcək. Əks halda, onlar başqa bir böyük mədəniyyətin kölgəsində qalmağa davam edəcək… Kölgə gerçəklik ola bilər amma əbədi qədər ola bilməz…
