Kartel müstəqil şirkətlərin və ya təşkilatların bir araya gələrək qiymətləri təyin etməsi, istehsalı məhdudlaşdırması, bazarları bölüşdürməsi və digər rəqabətə zidd fəaliyyətlərdə iştirak etməsi nəticəsində ortaq mənfəət artırmağa yönəlmiş qrupdur.
Valyuta.az xəbər verir ki, kartellər bir çox ölkədə qanunsuz hesab olunur, çünki onlar rəqabəti məhdudlaşdırır və istehlakçılara yüksək qiymətlər və az seçim təqdim etməklə zərər verir.
Kartellərin əsası
Kartellər 19-cu və 20-ci əsrlərin sonlarında, xüsusilə sənaye inqilabı zamanı meydana gəlib. Rəqabət qanunlarının olmaması səbəbindən, müxtəlif sahələrdəki şirkətlər qiymətləri, bazar paylarını və istehsal səviyyələrini razılaşdırmaqla, rəqabəti azaldaraq daha çox mənfəət əldə etməyin faydalı olduğunu görürdülər. Bu praktikalardan faydalanan şirkətlər istehlakçılar və kiçik rəqiblər hesabına mənfəətlərini artırdılar.
Kartellərin ən çox yarandığı sahələr
Enerji sənayesi: Ən çox neft, qaz və elektrik enerjisi kimi təbii resursların istehsalı və tədarükü sahələrində kartellər yaranır.
Ərzaq və kənd təsərrüfatı: Bir çox ərzaq istehsalçısı və kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükçüləri arasında kartellər meydana gəlir. Bu kartellər qiymətləri tənzimləmək və bazarda dominasiya etmək məqsədini güdür.
Sənaye və istehsalat sahələri: Maşınqayırma, avtomobil sənayesi, metal sənayesi kimi sahələrdə müxtəlif istehsalçılar arasında kartel razılaşmaları olur. Bu cür kartellər, məhsul istehsalını və qiymətləri tənzimləmək məqsədilə yaranır.
Telekommunikasiya: Mobil telefon xidmətləri, internet provayderləri və digər telekommunikasiya xidmətləri sahəsində də kartellər meydana gələ bilər, xüsusən bazar payını bölüşmək və qiymətləri birgə müəyyən etmək məqsədilə.
Farmasevtika və tibbi məhsullar: Dərman istehsalçıları arasında da kartellər qurulub ki, bu da məhsul qiymətlərini manipulyasiya etmək və bazarda rəqabəti məhdudlaşdırmaq məqsədini güdür.
Avtomobil və nəqliyyat sənayesi: Avtomobil istehsalçıları və avtonəqliyyat şirkətləri, xüsusilə böyük bazar paylarına sahib olan firmalar arasında kartellər meydana gəlir.
Məşhur kartellər
“OPEC” (Petrol İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı)
“OPEC” dünyanın ən böyük enerji kartelidir. 1960-cı ildə yaradılmış bu təşkilat, 13 üzv ölkənin neft istehsalını və qiymətlərini tənzimləyərək dünya bazarına təsir etməyə çalışır. 1970-ci illərin ortalarında “OPEC” neft qiymətlərini artırmaq məqsədilə məhsul istehsalını azaltdı və bu da dünyada neft böhranına səbəb oldu. “OPEC”-in kartel fəaliyyəti dünya iqtisadiyyatına və enerji bazarlarına böyük təsir göstərdi.
“The Vitamin Cartel” (Vitamin Karteli)
“The Vitamin Cartel” 1990-cı illərdə beynəlxalq vitamin istehsalçıları arasında yarandı. Dünyadakı əsas vitamin istehsalçıları tərəfindən quruldu və qiymətləri süni şəkildə artırmağa çalışdı. Bu kartel, xüsusən “A”, “C” və “E” vitaminləri üzrə dünya bazarını manipulyasiya etdi. 2001-ci ildə Avropa Komissiyası və ABŞ-ın ədliyyə orqanları karteli aşkar edərək çoxlu sayda şirkətə cərimələr tətbiq etdilər.
“The Banana Cartel” (Banana Karteli)
1990-cı illərin sonlarında, dünyada ən böyük banan istehsalçıları arasında kartel yaradıldı və banan qiymətlərini dünya bazarında tənzimləyərək bəzi bazarların dominasyonunu təmin etdi. Məsələn, “Chiquita”, “Dole” və “Del Monte” kimi böyük şirkətlər bazarda qiymətləri bir-birilə razılaşdırırdılar. 2000-ci illərin əvvəllərində, ABŞ və Avropa ölkələri karteli dağıtmağa yönəlmiş tədqiqatlar aparıblar.
“The Air Cargo Cartel” (Hava Yük Nəqliyyatı Karteli)
Hava yolları şirkətləri arasında, xüsusilə Avropa və ABŞ-da, 2000-ci illərin əvvəlində meydana çıxdı. Bu kartel, hava yük daşımaları üzrə qiymətləri süni şəkildə artırırdı. 2008-ci ildə Avropa Komissiyası və ABŞ Ədliyyəsi, 14 hava yolu şirkətini cərimələyərək bu kartelin dağıdılmasına səbəb oldular.
“The Cement Cartel” (Çimento Karteli)
2000-ci illərdə bir çox Avropa ölkələrində və xüsusən Fransada, çimento istehsalçıları arasında kartel quruldu. Kartel, çimento qiymətlərini manipulyasiya edərək bazarı tamamilə nəzarət altına almağa çalışırdı. 2002-ci ildə Avropa Komissiyası karteli aşkar etdi və iştirak edən şirkətlərə böyük cərimələr tətbiq etdi.
“De Beers” Almaz Karteli
20-ci əsrin çox hissəsində, “De Beers” dünya almaz təchizatının təxminən 80%-ni idarə edirdi. Şirkət qiymətləri manipulyasiya edərək istehsalı tənzimləyir və almazlarda süni qıtlıq yaradaraq qiymətləri yüksəldirdi. Hüquqi problemlər və bazar dəyişiklikləri nəticəsində təsiri azalsa da, almaz sənayesində hələ də dominant rol oynayır.
"Avropa Beton Karteli"
2013-cü ildə, Avropa Komissiyası bir neçə böyük beton şirkətini qiymətləri təyin etdikləri və bazarı Avropada bölüşdürdükləri üçün cərimələdi. Bu kartel arasında “HeidelbergCement”, “Lafarge” və “Holcim” kimi tanınmış şirkətlər yer alırdı.
Dünyada kartel quran və sərt cəza alan şirkətlər
Kartel yaratdığı üçün yalnız cərimələnməyib, eyni zamanda əlavə sərt cəzalarla (məsələn, rəhbərlərinin həbsi, fəaliyyətin məhdudlaşdırılması və ya məcburi bölünməsi) üzləşən şirkət və qurum nümunələri var.
“Enron” (ABŞ) - Enerji bazarının manipulyasiyası və çöküşü
Enron enerji bazarında kartel şəklində qiymət manipulyasiyası edirdi. Kaliforniyada süni elektrik qıtlığı yaradaraq qiymətləri artırırdı.
Cəza:
Şirkət 2001-ci ildə müflis elan edildi. Rəhbərlərindən Jeffrey Skilling 24 il həbs cəzası aldı. Şirkətə qarşı milyardlarla dollarlıq cərimə və məhkəmə iddiaları irəli sürüldü.
“Siemens” (Almaniya) - Korrupsiya və kartel ittihamı
“Siemens” müxtəlif ölkələrdə dövlət tenderlərini qazanmaq üçün kartel qrupuna daxil olub iri rüşvət sxemləri qurmuşdu.
Cəza:
2008-ci ildə “Siemens” 1,6 milyard dollar cərimələndi (o vaxtın ən böyük korrupsiya cəzası). Şirkətin bir neçə yüksək səviyyəli rəhbəri məhkəmə qarşısına çıxarıldı. Bəzi ölkələrdə dövlət sifarişlərindən məhrum edildi.
“Volkswagen” (Almaniya) - Dizel emissiya fırıldağı
“Volkswagen” kartel razılaşması ilə emissiya sistemlərində saxtakarlıq edərək ekoloji normaları pozmuşdu.
Cəza:
2015-ci ildə ABŞ-da 14,7 milyard dollar cərimə ödədi. Şirkətin CEO-su Martin Winterkorn istefa verdi və şirkət böyük maliyyə itkiləri ilə üzləşdi. Bəzi ölkələrdə satış qadağaları və avtomobil geri çağırılmaları tətbiq olundu.
“The Big Pharma Karteli” (Əczaçılıq Sənayesi) - Dərman qiymətlərinin manipulyasiyası
ABŞ və Avropada bəzi böyük əczaçılıq şirkətləri dərmanların qiymətlərini süni şəkildə artırmaq üçün kartel şəklində fəaliyyət göstərirdi.
Cəza:
2019-cu ildə ABŞ-da 200 milyon dollardan çox cərimə tətbiq edildi. “Teva”, “Pfizer” və digər nəhəng şirkətlər məhkəmə prosesləri ilə üzləşdi. Bəzi şirkətlər səhmlərində ciddi dəyər itirdi.
“Mitsubishi” və “Hitachi” (Yaponiya) - Elektrik avadanlıqları karteli
2000-ci illərdə “Mitsubishi” və “Hitachi” elektrik avadanlıqları bazarında kartel yaradıblar, tenderləri manipulyasiya ediblər.
Cəza:
Avropa Komissiyası bu şirkətləri 1,47 milyard avro cərimələyib. İdarə heyətinin bəzi üzvləri vəzifədən uzaqlaşdırılıb.
“European Truck Cartel” (Avropa) - Yük maşınları bazarında qiymət manipulyasiyası
“Daimler”, “Volvo”, “Scania” və digər yük maşını istehsalçıları qiymətləri süni şəkildə artırmaq üçün razılığa gəliblər.
Cəza:
2016-cı ildə 3 milyard avro cərimələndilər (o dövrün ən böyük kartel cəzası). Bəzi şirkətlər bazardakı mövqeyini itirdi.
“Libor Karteli” (Banklar) - Faiz dərəcələrinin manipulyasiyası
“Barclays”, “Deutsche Bank”, “Citigroup” və “JPMorgan” kimi böyük banklar faiz dərəcələrini manipulyasiya edərək süni iqtisadi dalğalanmalar yaratdılar.
Cəza:
2012-ci ildə ABŞ və Avropa qurumları tərəfindən 9 milyard dollar cərimələndilər. “Barclays”in CEO-su istefa verdi. Mərkəzi banklar nəzarəti gücləndirdi.
Kartellərə qarşı tətbiq olunan cərimələr
Dünyanın müxtəlif ölkələrində kartel əməliyyatlarına görə ciddi cərimələr və sanksiyalar nəzərdə tutulur.
Avropa İttifaqı (Aİ)
Avropa Komissiyası kartellərdə iştirak edən şirkətlərə illik gəlirlərinin 10%-ə qədər cərimə tətbiq edə bilər.
Məsələn, 2016-cı ildə “Daimler”, “Volvo”, “Iveco” və “Scania” kimi şirkətlərə ümumilikdə 3 milyard avro cərimə tətbiq olunub. 2019-cu ildə isə avtomobil istehsalçıları “Daimler”, “BMW” və “Volkswagen” kartel ittihamı ilə 1 milyard avrodan çox cərimələnib.
ABŞ
ABŞ-ın Ədliyyə Nazirliyi və Federal Ticarət Komissiyası (FTC) kartellərə qarşı ciddi tədbirlər görür. Şirkətlərə milyonlarla dollar cərimə və rəhbərlərinə həbs cəzası düşə bilər. 1999-cu ildə “The Vitamin Cartel” ilə bağlı cəmi 1 milyard dollar cərimə tətbiq olunub.
2021-ci ildə “Toyota”, “Mitsubishi” və digər avtomobil istehsalçıları kartel fəaliyyətinə görə cərimələnib.
Azərbaycan
Azərbaycan qanunvericiliyində kartellər qeyri-qanuni hesab olunur. Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti bazardakı rəqabət pozuntularını araşdırır.
İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əsasən, şirkətlərə milyonlarla manat cərimə tətbiq edilə bilər.
2023-cü ildə bəzi tikinti materialları istehsalçıları bazarda qiymətləri süni artırdıqları üçün araşdırmaya cəlb olunub.
Kvotanı pozaraq cərimələnən şirkətlər
Bəzi hallarda kartel iştirakçıları əvvəlcədən razılaşdıqları kvotaları pozduqlarına görə daxili cərimələr ödəməli olurlar. Kartellər adətən istehsal həcmini və satış bazarlarını bölüşdürərək fəaliyyət göstərirlər. Lakin bəzi şirkətlər daha çox qazanc əldə etmək üçün bu qaydaları pozur və razılaşmaya əsasən kartelin kassasına cərimə ödəyirlər.
Cərimə ödəyən şirkətlərin adları adətən, gizli saxlanır, çünki bu cür fəaliyyətlər qanunsuzdur və ifşa olunarsa, dövlət qurumları tərəfindən ağır cəzalar tətbiq edilir. Lakin bəzi istisna hallarda belə hallar araşdırmalar nəticəsində üzə çıxıb.
Kvotanı pozanlar
Çinin “Avtomobil Sənayesi Karteli” (2014)
“Changan”, “FAW”, “Dongfeng” və digər şirkətlər qiymətləri manipulyasiya edərək bazarı bölüşdürdülər. Lakin “Changan” şirkəti kartelin müəyyən şərtlərini pozaraq daha çox avtomobil satmağa başladı. Bu, digər üzvlərin narazılığına səbəb oldu.
Çin Anti-monopol Təşkilatı bu kartel üzvlərinə qarşı ciddi araşdırma başlatdı və cərimələr tətbiq edərək, bazardakı manipulyasiya hələ də davam edən təzyiqlərlə dayandırıldı.
Türkiyədəki “Dəmir-Beton Karteli” (2011-2014)
Türkiyənin iri dəmir-beton istehsalçıları arasında qiymət manipulyasiyası və istehsal həcmi üzrə kvotaların pozulması halları baş verdi.
“Kaptan”, “Ozak”, “İÇTAŞ”, “Özdemir”ler kimi şirkətlər müəyyən dövrlərdə razılaşmalarına uyğun olmayan şəkildə daha çox istehsal etdilər və bazarda qiymətləri manipulyasiya etdilər.
Türkiyənin Rəqabət Qurumunun araşdırmaları nəticəsində kartel üzvləri cərimələndi və bazarda qiymət artımları dayandırıldı. Şirkətlər daxilində kvota pozuntusu olanlar daxili cərimələr ödəyiblər.
Yaponiyanın “Dəmir Sənayesində Kartel” (1997)
Yaponiyada dünyanın ən böyük dəmir və polad istehsalçıları arasında qiymətləri və istehsal kvotalarını tənzimləyən kartel idi.
Lakin “Nippon Steel” və “Kawasaki Steel” şirkətləri əvvəlcədən müəyyən edilmiş kvotaları pozaraq bazarda daha çox dəmir istehsalı etməyə başladılar. Nəticədə, Japoniyanın Rəqabət Təşkilatı araşdırmalar başladaraq bu pozuntuları araşdırdı. Daxili müqaviləyə görə, pozuntu edən şirkətlər cərimə ödəməli oldular.
Braziliyada “Sement Karteli” (2008)
“Votorantim”, “InterCement”, “Lafarge” və “Holcim” Braziliyanın sement bazarını bölüşdürdülər. Votorantim şirkəti kvotadan artıq sement istehsal edərək daha çox bazar payı əldə etməyə çalışdı.
Braziliya Rəqabət Qurumunun müdaxiləsi ilə kartelə qarşı rəsmi araşdırmalar başlatıldı. Nəticədə, Votorantim və digər şirkətlər arasında müqavilə pozuntusu üzündən daxilində cərimələr ödəməli oldular. Ayrıca, Braziliya Dövlət Prokurorluğu tərəfindən bu kartelə qarşı çox ciddi mühakimə başladıldı.
Cənubi Koreya “Elektronika Karteli” (2005)
“Samsung”, “LG”, “Sony” və “Sharp” şirkətləri arasında “LCD” ekranlarının qiymətlərini süni şəkildə artırmaq üçün razılaşmalar mövcud idi. “Sony” şirkəti kartel razılaşmasını pozaraq daha çox ekran istehsal edərək bazar payını artırmağa çalışdı.
Cənubi Koreya Rəqabət Komissiyası tərəfindən başlanan araşdırmalar nəticəsində, “Sony” və digər kartel üzvləri ciddi şəkildə cərimələndilər. Şirkətlər bu pozuntudan sonra yalnız cərimə ödəmək məcburiyyətində qalmadılar, həm də müəyyən yeni qanunlarla üzləşdilər.
Böyük Britaniyada “Kərə yağı Karteli” (2000-2002)
Britaniya kərə yağı istehsalçıları arasında qiymətləri artırmaq və bazarı bölüşdürmək üçün gizli razılaşmalar quruldu.
“Dairy Crest”, “Arla Foods”, müstəqil digər istehsalçılar arasında razılaşmalar mövcud idi, lakin “Dairy Crest” kvotanı pozaraq daha çox istehsal etməyə başladı. Böyük Britaniya Rəqabət Komissiyası tərəfindən aparılan araşdırmalar nəticəsində kartel üzvləri yüksek məbləğdə cərimələndilər və bazarda qiymət manipulyasiyasına son qoyuldu.
Maya Hüseynova
