Bakı, 10 fevral, Mikayıl Məmmədov, AZƏRTAC
Qarabağın atüstü oyunları sadəcə bir ənənə deyil, həm də bu bölgənin xalqımızın tarixində və məişətində dərin kök salmış mədəni irsinin mühüm tərkib hissəsidir. Nəsildən-nəslə ötürülən bu oyunlar təkcə məharətin deyil, həm də insanla at arasındakı xüsusi əlaqənin parlaq əksi, gücün, ləyaqətin, azadlığın və qələbənin simvoludur. Qarabağın Çövkən kimi atüstü oyunları bölgənin mənəvi-mədəni xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu gün qloballaşma şəraitində bu ənənələrə diqqətli münasibət və onların qorunması tələb olunur. Ənənəvi oyunların xüsusiyyətlərini ətraflı araşdıran AMEA Folklor İnstitutunun şöbə müdiri, filoloq və tədqiqatçı Ağaverdi Xəlilov AZƏRTAC-ın müxbirinə müsahibəsində atüstü oyunların Qarabağ mədəniyyətindəki mühüm yerindən, tarixi dəyərindən və gələcək nəsillər üçün əhəmiyyətindən daha ətraflı danışıb.
- Ağaverdi müəllim, Qarabağda ənənəvi atüstü oyunların dirçəldilməsi və qorunub saxlanılması nəyə görə vacibdir?
- Qarabağın atüstü oyunlarının qorunub saxlanması, ilk növbədə, bölgənin mədəni irsinin mühafizəsi baxımından vacibdir. Üstəlik, oyun mədəniyyətimizi dünyada populyarlaşdırmaq üçün onu qoruyub saxlamaq lazımdır. Bunun üçün biz bu oyunları canlandırmalı və onların oyun mədəniyyətindəki yerini bərpa etməliyik. Dünya mədəniyyəti kontekstində Qarabağda yaranmış atüstü oyunlar xüsusi yer tutur. Bu oyunlar vasitəsilə biz dünya mədəniyyətinə töhfə vermişik və onu zənginləşdirmişik. Qədim oyunlarımız tarixinə və mükəmməlliyinə görə dünya mədəni ənənələri arasında layiqli yer tutur. Yazılı mənbələrdən, xalq dastançılarının rəvayətlərindən və oyun müşahidələrindən aydın olur ki, Qarabağda atüstü oyunların zəngin irsi mövcuddur. Bu oyunlar həm qədim alban dövrünü, həm də orta əsrləri, eləcə də müasir dövrdə inteqrasiya və transformasiya proseslərini öyrənmək üçün mənbə rolunu oynayır. Qarabağın oyunları milli mədəni irsimizi zənginləşdirir. Bu atüstü oyunlar geniş yayılaraq ölkənin digər bölgələrinə də sirayət edib.
- Qarabağda atüstü oyunların və atçılığın mədəni və tarixi əhəmiyyəti nədir?
- Azərbaycanın atçılıq mədəniyyəti tarixində Qarabağın özünəməxsus əhəmiyyəti var. Bu bölgə dünyanın ən yaxşı oynayan atı olan Qarabağ atının vətənidir. Qarabağ atlarının əsas yayılma bölgəsi Azərbaycanın Qarabağ zonasıdır. Ən yaxşı atlar Şuşa, Ağdam və ətraf rayonlarda olub. Təsadüfi deyil ki, atçılıqla bağlı bir çox peşələr və ənənəvi sənət növləri Qarabağda, o cümlədən Şuşada cəmləşib. Şuşa həm də ənənəvi yəhər sənətinin mərkəzi olub. Burada atçılıq təsərrüfatları mühüm yer tuturdu. Qarabağ həm təbii-coğrafi, həm də tarixi-mədəni baxımdan atçılıq mədəniyyətində geniş yerə malik idi. Qarabağ atları yüksək qaçış sürəti ilə seçilir. Onların əsas hərəkət forması çapmaq, geniş, sürətli və çevik hərəkətlərdir. Qarabağ atı alınıb, sonra dünyanın başqa ölkələrinə aparılıb, amma bu atın və oyunun vətəni Qarabağdır.
Mövcud tədqiqatlarda Qarabağın atüstü oyunları “Tərəkəmə” oyunları kimi təsnif edilir. Onların arasında “Papaq oyunu”, “Dəsmal oyunu”, “Keçipapaq oyunu”, “Çoban oyunu” və sairə var.
- Qarabağın atüstü oyunlarında hansı arxaik ritual elementləri var? Bu oyunlarda necə meydana çıxırdılar?
- Ənənəvi mədəniyyətin bir çox elementlərinin ritual mənşəyi var. Bir çox oyunlar dəyişikliyə məruz qalsa da, öz strukturunu qoruyub saxlayan müxtəlif rituallardan qaynaqlanır. Arxaik rituallarda at “o biri dünyaya” keçid vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Burada “o biri dünya” ya xaos, ya da Kosmos ola bilər. İnsanı xaosa aparan at onu xaosdan da çıxara bilər. Atüstü oyunların nümunələrində bu elementləri aydın şəkildə müşahidə etmək olar. Məsələn, atlı atın üstündə yerdən əşya götürəndə, simvolik olaraq dünyanın yaradılmasında iştirak edir. Yerdən əşyaların itkisiz götürülməsi dünyanın bütövlüyünün bərpasını simvolizə edir. Əgər hərəkət gözləri bağlı olaraq həyata keçirilirsə, dünyanı xaosdan çıxarmağa imkan verir. Məsələn, atlı atın üstündə gözləri bağlı, ətrafda gəzir və ağacdan papaq götürürsə, bu, xaosa, yəni qaranlıq dünyaya səyahətdir. Papağın çıxarılması pis ruhların və cinlərin qovulmasının rəmzidir. Bu qədim ritual şaman praktikasına daxil olub və türk xalqlarının adət-ənənələrində qorunub saxlanılıb.
Papaqla bağlı oyunlarda papağın itirilməsi sahibinin “o biri dünyaya” göndərilməsini simvollaşdırır. Oraya getmək istəməyən hər kəs papağını saxlamağa çalışacaq. Həyat və ritual ölüm qanunları elədir ki, kimsə “o biri dünyaya” göndərilməlidir. Papağını başında saxlaya bilməyənlər o biri dünyaya getməli olacaqlar. Başın simvolu olan şapka liderin fiqurunu təmsil edir, buna görə də “o biri dünyaya” gedən papağını tərk edir. Ritual və mifoloji hərəkətlər simvolik xarakter daşıyır, lakin dünyanın mifoloji modelində bu simvollar reallıq kimi qəbul edilir və ya ona bərabərdir.
Komanda oyunlarında dünya da iki hissə kimi modelləşdirilir: xaos və məkan. Arxaik ritualda “top” və ya onun əvəzedicisi ilə oynamaq və onu darvazadan keçirtmək, məsələn, çövkən, üzük, sürpapaqda “o biri dünyaya” gedişi simvolizə edir.
- Çövkən oyununun Azərbaycanın mədəni irsinin qorunub saxlanmasında rolu nədən ibarətdir? Nə üçün bu oyun yerli ənənələr üçün bu qədər vacibdir?
- Faktlar təsdiq edir ki, çövkən yarışları Azərbaycanda qədim zamanlardan məşhur olub. Örənqalada aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çövkən oyununu təsvir edən boyalı qab tapılıb ki, bu da həmin oyunun IX əsrdə Beyləqan şəhərində yayılmasını əyani şəkildə sübut edir. Çövkən insanların oyun mədəniyyətinin nadir nümunələrindən biridir və ona görə də onu qoruyub saxlamaq lazımdır. O, keçmişi və ənənələri qoruyur. Yerli mədəniyyətin bütövlüyünü və tamlığını təmin etmək üçün onun ayrı-ayrı nümunələrinin yoxa çıxmasına və ya arxaik hala gəlməsinə yol verilməməlidir.
Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Qarabağ atları üzərində çövkən oyunu milli Azərbaycan oyunu kimi UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.
- Sizcə, gənc nəslə bu ənənələr necə aşılanmalıdır? Bu oyunlar gənclərə hansı bacarıqları verə bilər?
- Azərbaycan xalq oyunlarının bu hissəsi hələ kifayət qədər öyrənilməyib və müasir tədqiqat növlərinin əhatə dairəsindən kənarda qalıb. Mövcud nəticələr material toplanmasının yalnız təsviri nümunələridir. Bu oyunlar getdikcə unudulub faktiki təcrübədən itdiyi üçün mədəni müxtəlifliyimizi itkisiz və zərərsiz gələcək nəsillərə ötürmək məqsədilə onların öyrənilməsinə, qorunub saxlanmasına və bərpasına ciddi ehtiyac var.
