Bakı, 10 fevral, Ceyhun Xəlilov, AZƏRTAC
Qərbi Azərbaycana qayıdış təkcə siyasi və hüquqi aspektlərdən ibarət deyil, həm də tarixi yaddaşın qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qərbi Azərbaycan İcması (QAİ) bu istiqamətdə müxtəlif layihələr həyata keçirir, ictimaiyyəti maarifləndirməyə və milli kimliyi möhkəmləndirməyə çalışır.
Qərbi Azərbaycanın Kalinino rayon icmasının sədri Miraslan Bəkirli AZƏRTAC-a müsahibəsində bölgənin tarixi, orada yaşamış soydaşlarımızın irsi, gənc nəslin milli dəyərləri yaşatmaqda rolu və qayıdış prosesinin perspektivləri barədə fikirlərini bölüşüb. Müsahibəni təqdim edirik.
– Kalinino rayonunun tarixi və sosial-iqtisadi həyatı barədə məlumat verə bilərsinizmi?
– Əvvəlcə Kalinino dediyimiz o ərazinin adından, bölgənin toponimiyasından bəhs edim. Məsələ burasındadır ki, bu bölgəyə yüz ildən çox yad adlar “möhürlənib”. Kalininonun əvvəlki adı Calaloğlu idi. Ötən əsrin 30-cu illərində bu ərazini Calaloğludan ayıraraq bolşevik M.İ.Kalininin şərəfinə Kalinino adlandırıblar və ondan əvvəl isə Vorontsovka adlandırılmışdır – qraf Vorontsov Daşkovun adını daşıyırdı. (Son dərəcə ermənipərəst Daşkov daşnaksütyun partiyasının silahlandırılması ilə məşğul idi. Ermənilərin dövlətinin yaranmasında da onun müstəsna xidmətləri olub.) Bu gün isə həmin ərazi Taşır adlandırılır. Bu toponimiya da o ərazidən keçən Daşır çayının adı ilə bağlıdır. O bölgənin tarixi rus təbliğatı və erməni əli ilə saxtalaşdırılsa da tarix tarixliyində qalır. Məsələn, Soyuqbulaq kəndi yaxınlığındakı, Gəmiqaya, Qobustan abidələrinə bənzəyən qayaüstü rəsmlər bu ərazinin kimə aid olduğunu sübut edən ən tutarlı faktlardan biridir.
Biz orada milli-mənəvi dəyərlərimizi, sözün əsl mənasında, din içində dinimizi, dil içində dilimizi qoruyub inkişaf etdirə bilmişdik. Adət-ənənələrimizi də qoruyub inkişaf etdirmişdik. Cücəkənddə bizim evin arxasında məscid vardı və bütün dini ayinlər icra olunurdu. Nurani ağsaqqallar, ağbirçəklər, məsciddə danışılan hədislər hələ də mənim yaddaşımda qalmaqdadır. 1987-ci ilin qışında Medovka kəndində rusların “Maslyata” bayramında iştirak edəndən sonra atam (o, mədəniyyət evinin direktoru idi) Novruz bayramının qeyd olunması ilə əlaqədar əvvəlcə rayon rəhbərliyinə müraciət etdi, razılıq vermədilər. İrəvana gedib məsələni belə qoydu ki, ruslar, ermənilər milli bayramlarını qeyd edirlər, siz icazə verməsiniz, Moskvaya müraciət edəcəyik... 1987-ci ildə Novruz bayramı Cücəkənddə rəsmi şəkildə, təntənəli surətdə qeyd olundu. Bayram şənliyində rayon rəhbərliyindən (birinci katib başda olmaqla), qonşu Gürcüstandan, Azərbaycandan, Rusiyadan qonaqlar iştirak etdilər. Dağlar qoynunda ilk dəfə möhtəşəm şəkildə Novruzu qeyd etdik, çox təəssüflər ki, həm də axırıncı oldu.
– Mənbələrdən məlumdur ki, Kalinino əhalisi tarix boyu bir çox çətinliklərlə üzləşib. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində və ondan əvvəlki dövrlərdə bu bölgənin azərbaycanlı əhalisinin hüquqlarının pozulması hansı formada baş verib? Bu dövrdə xalqın müqavimət göstərmək üçün atdığı addımlar barədə fikirləriniz bilmək maraqlı olardı.
– Qərbi Azərbaycanın Loru nahiyəsində aborigen əhalinin – Qafqaz türklərinin, yəni qarapapaqların faciələri ən çox çar Rusiyasının bu ərazini işğalından, əvvəl malakanların, XIX əsrdə də ermənilərin bu əraziyə köçürülməsindən sonra başlamışdı. Bolşeviklərin Ermənistan dövlətini yaratmaları bölgədə yeni faciələrin başlanğıcı oldu. Ermənilərin istər Azərbaycana, istərsə də Gürcüstana torpaq iddiaları nahaq qanların tökülməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycanlılar nüfuzlu ağsaqqalların, imkanlı adamların təşkilatçılığı ilə özünümüdafiə dəstələri yaratmaqla bölgədə daşnak quldur dəstələrinin genişmiqyaslı qətliamlarından özlərini qoruya bilmişdilər. Ancaq bununla yanaşı, müəyyən qədər itkilər olmuşdu. Ağbaba, Qızılqoç tərəfdən gələn Andranikin dəstəsi Qaraqala, Qaraisəli kəndlərində insanları vəhşiliklə qətlə yetirmiş, gözləmədikləri silahlı müqavimətə rast gələndən sonra Calaloğlu, Böyük Qarakilsə istiqamətində hərəkət edərək, qarşılarına çıxan türk kəndlərini xarabalıqlara çevirib, insanlarını da məhv etmişdilər.
Təkcə bunlar da deyil. 1905-1906-cı, 1915-1918-ci illərdəki, sovet dönəmindəki (30-cu illərin repressiyası, 1948-1953-cü, nəhayət 1987-1991-ci illər deportasiyası) erməni cinayətləri yerli əhalinin dəfələrlə yurd-yuvalarından didərgin düşməsinə, insanların təkcə fiziki yox, həm də maddi-mənəvi sarsıntılarına, yüz illərlə formalaşan məişət və mədəniyyətinin məhv edilməsinə səbəb olub.
Bir də mənim nəslimin – babalarımın timsalında bizim bölgədə Azərbaycan türklərinə olan münasibəti aydınca görə bilərsiniz: Babamın beş qardaşından ikisi (İsmayıl, Bəkir) 1937-ci ilin repressiyasına məruz qalıblar, indiyə qədər də hara aparıldıqları və aqibətlərinin necə olduğu bilinmir. Böyük qardaşla (onda Hüseyn babamın 60 yaşı olub) kiçik qardaşı (Sarı,18 yaşında) II Dünya müharibəsinə aparıblar, biri qayıtmayıb. O biri babamı da Qazaxıstana sürgün ediblər. 1903-cü il təvəllüdlü İsmayıl babamın (atamın əmisinin) 1936-cı ildə aldığı pasportda milliyyəti “türk” yazılıb, bir il sonra dəyişdiriblər. Yəni insan övladının milliyyətini belə dəyişdirmək bolşevik hökuməti üçün “su içimi” kimi asan bir iş idi.
Erməni-bolşevik hökumətinin biz aborigen əhaliyə münasibəti bax belə olub. Bizi məhv etməyə çalışıblar. Bir tarixi faktı da deyim. Mən özüm də bunun şahidi və iştirakçısı olmuşam. 1988-ci ildə Sov.İKP MK-nın Moskvada keçirilən plenumunda keçmiş Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olduğu qərarı veriləndən sonra bizim rayonda yaşayan azərbaycanlılar avtomobillərə “Qarabağ Azərbaycandır!” şüarı yazıb bütün rayonu dolaşdılar. Onda ermənilər hələ silahlı hücumlar təşkil etməmişdilər və ondan sonra tədricən silahlanmağa, zorakılığa keçdilər. Kalinino rayonundakı mitinqlərin birində belə qərar qəbul etdilər ki, burada yaşayan azərbaycanlıları qovmaq üçün N.Nərimanov küçəsinə yürüş etsinlər. Bu küçədə ilk evdə Sadıqovlar yaşayırdılar. Evdə 90 yaşlı Məhəmməd kişi və gəlini olur. İzdiham yaxınlaşanda milisləri, hərbçiləri görən kişi təhlükəli bir şey olmayacağını düşünür. Ancaq izdiham yaxınlaşıb onların evlərini daşa basanda Məhəmməd kişi ov silahını götürüb atəş açır ki, bəlkə qorxub çəkilərlər. Əksinə, mitinq iştirakçıları daha da azğınlaşır. Bunu görən kişi gəlinini evdəki kartof kisələrinin arasında gizlədib üstünə də boş kisə salır və tapşırır ki, buradan çıxmasın. Dəstə evi daş-dalaq edib, darvazasını, qapı-pəncərəsini sındırıb kişini qətlə yetirir. Bu, o vaxt bizim rayonda ilk ölüm hadisəsi idi və təhlükəsizliyi təmin etmək üçün göndərilən hərbçilər də hadisələri, sadəcə, kənardan seyr edirdilər. Real vəziyyət belə idi.
– Deportasiya dövründən sonra o əraziləri internetdə, yaxud başqa resurslarda axtarmısınızmı? Yəni, xəyalən də olsa, o əraziləri görmək, ziyarət etmək üçün hər hansısa səyləriniz olubmu?
– Yurd itirənlər təkcə coğrafi baxımdan yox, mənəvi baxımdan da el-oba itkisinin iztirablarını yaşayır və yuxularında da həmişə oranı görürlər. 1987-1991-ci il hadisələrində indiki kimi internet bağlantıları yox idi və oradan qovulmuş insanlar Rusiyada yaşayan ermənilərə “bir ətək” pul verib öz yurdlarını, evlərini videonun yaddaşına köçürtdürüb baxırdılar və o videoların çoxu da mənə gəlib çatırdı (mən o vaxt AzTV-də Qərbi Azərbaycanla bağlı silsilə verilişlər hazırlayırdım). Həmin dövrdə mən özümə şəxsi kamera alandan sonra qarşıma məqsəd qoydum ki, risk edib, gedib kəndimizi, qəbirlərimizi çəkəcəyəm və getdim də...
Bu səfərdə məni nə gözlədiyini bilirdim – ya girov götürülüb işgəncələri yaşaya bilərdim, ya öldürülə bilərdim, ya da çəkib gətirəcəyim materiallar efirə gedəndən sonra insanların şüurunda, qəlbində bir təlatüm yaradacaq, kövrək, ağrılı duyğularla yanaşı, Vətən torpağının müqəddəsliyini tamaşaçılara, oxuculara bir daha yaşatdıracaqdım. Allah qismət elədi, xəta-bəladan sovuşub istədiyimi edə bildim.
Kəndimizə gedəndə narahatlıqla yanaşı, içimdə qəribə bir sevinc də vardı və düşünürdüm ki, bəlkə insan övladını cürətləndirmək üçün bu, bir stimuldur, ya beləcə “ölümün ağzı”na gedirsən... Mən kəndin qəbirlərini çəkəndə canımda qəribə bir titrəyiş vardı, elə bil ruhlarla təmasdaydım. Bir də o səfərdə ata evimizə getmədim ki, qoy o ata yurdunu necə xatırlayıramsa, eləcə də yaddaşımda qalsın (onda evimiz yerindəydi, indi ancaq divarları qalıb). Çünki ata yurdunu kimsəsiz görmək istəmirdim.
Nə qədər ki, o torpaqlar haqqında düşünən var, o müvəqqəti itkilərin ağrılarını yaşayan var, nə qədər ki, o torpaqları araşdıran alimlər, ziyalılar var, o torpaqlar bizimdir. Zamanın haqsız gərdişlərinə tabe olmaq məğlubiyyətdir və bu, həm də millətin faciəsi ola bilər. Bu baxımdan, sizin verdiyiniz sual bütün zamanlarda yurd itirən insanların içində qövr edən, yaralarının qaysaqlanması mümkün olmayan bir ağrıdır. Bəli, internetdən də, telekanallardakı verilişlərdən də yurdlarımız haqqında xəbər gözləməkdəyik, izləyirik.
Ölüm qədər bir dərd varsa, o da yurd itkisidir. Biz yeni nəsli, gəncləri də yurd məhəbbəti ilə böyütməliyik ki, onlar bu məsuliyyətli tarixi missiyanı yerinə yetirə bilsinlər – ata-baba yurdlarımıza qayıtsınlar. Sülh yolu ilə – tarixi gerçəklikləri ortaya qoymaq yolu ilə olmasa, Ali Baş Komandanımız dediyi kimi, “Dəmir yumruq yerindədir!”.
– Kalinino icmasının gəncləri milli kimlik və mədəniyyətin qorunması istiqamətində hansı təşəbbüslərlə çıxış edirlər? Onların icmanın gələcəyində rolu nə dərəcədə vacibdir?
– Azərbaycanımızın firavan sabahının qarantı bizim gənclərimizdən və onlara bizim “nələri verməyimizdən” çox asılıdır. Təkcə Kalinino rayonunun, Qərbi Azərbaycanın yox, ümumilikdə dünya azərbaycanlılarının qarşısında son dərəcə məsuliyyətli və həm də fəxarətli işlər durur. Belə ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda atılan addımları onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Təkcə bizim rayonun yox, Qərbi Azərbaycanın bütün bölgələrindən olan gənclər o yerlərin tarixi, ədəbiyyatı, toponimləri, adət-ənənələri, mətbəxi, məişət nümunələri ilə nəinki maraqlanırlar, bu sahədə elmi işlər üzərində çalışırlar. Gənclərin təşəbbüsü ilə dediyimiz bu sahələrlə bağlı dəfələrlə böyük yığıncaqlar təşkil edilib. İdmanın müxtəlif sahələrində yarışlar təşkil olunub və gənclərin müraciəti icmada həmişə hörmət və qayğı ilə qarşılanıb.
Gənclər Qərbi Azərbaycanla bağlı elmi əsərlər də yazırlar. Yəni, şükürlər olsun, gənclərimiz milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına çalışırlar. Bu baxımdan QAİ-nin rəhbərliyi də gənclər üçün öz dəstəyini əsirgəmir.
– Qərbi Azərbaycana qayıdış planları çərçivəsində Kalinino icmasının rolu nədən ibarətdir? Bu prosesin təkcə məcburi köçkünlərin geri qayıdışı deyil, həm də bölgənin sosial və mədəni canlanması üçün hansı əhəmiyyəti var?
– Bu sual, təkcə Kalinino rayonunun yox, ümumilikdə Azərbaycan gənclərinin, ziyalılarının və həm də bütövlükdə millətin qarşısında duran aktual, gündəmdə olan məsələdir. Belə ki, 44 günlük Vətən müharibəsində hamı qarabağlı idisə, indi hamı Qərbi azərbaycanlı olmalıdır. Torpaqlarımıza qayıdış itirdiklərimizə, unutduqlarımıza, yaddan çıxan adət-ənənələrimizə, milli mənliyimizə qayıdışdır. Tarixi torpaqlarımıza qayıdış – unudulan torpaqlarımıza, öyrənilməyən tariximizə, tədqiq olunmayan maddi-mədəniyyət abidələrimizə, bu gün qərib qalan babalarımızın qəbirlərini ziyarətə qayıdışdır. Bu müqəddəs qayıdış təkcə Qərbi Azərbaycan kökənli insanların yox, bütövlükdə dünya azərbaycanlılarının diqqətində olan, arzuladıqları çox vacib bir məsələdir.
Konkret olaraq mən və mənim sədr olduğum rayon icması indiyə qədər bölgəmizin kəndlərində və Kalinino şəhərində 1989-cu ilə qədər yaşamış soydaşlarımızın siyahısını hazırlamışıq. Bütün kəndlərin icma sədrləri təyin olunub və kəndlərlə bağlı cari məsələlər, məlumatlar onların vasitəsilə toplanılır, mərkəzləşdirilir. QAİ dövlət rəhbərliyinin diqqət mərkəzindədir və icmaya hər cür dəstək göstərilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin qayğısı daim hiss olunur və icmaya Prezident tərəfindən verilən inzibati binada işləmək, fəaliyyət göstərmək üçün hər cür şərait var. Bircə qalır tarixi gerçəklikləri dünyanın siyasi müstəvisinə çıxararaq haqlı olduğumuzu sübut etmək və sülh yolu ilə tarixi torpaqlarımıza qayıtmaq.
