Bütün dünyada qadınların elmdəki rolu çox mühüm və dəyişdirici xarakter daşıyır. 2015-ci ildə BMT-nin baş assambleyasının qəbul etdiyi qərara əsasən, fevralın 11-i hər il “Qadın və Qızların Elmdə İştirakı Günü” kimi qeyd olunur. Bu xüsusi günün qeyd edilməsi, qadınların elm sahəsindəki töhfələrini tanımaq, onların qarşısındakı maneələri aşmalarına dəstək vermək və gələcək nəsillərə elmə olan maraqlarını aşılamaq məqsədi güdür.
Elmin inkişafı bəşəriyyətin tərəqqisi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Qadınlar tarix boyunca elm sahəsində çox mühüm töhfələr veriblər. Lakin, bir çox zaman cəmiyyət tərəfindən gözardı edilərək, onların elmdəki roluna az diqqət yetirilmişdir. Son dövrlər isə dünya miqyasında qadınların elm sahəsindəki iştirakının artırılması istiqamətində bir çox təşəbbüslər həyata keçirilir.
Qadınların elmdəki uğurlarına bəzi məşhur nümunələrdən danışmaq olar:
Marie Curie – Radiologiya sahəsindəki önəmli araşdırmaları ilə iki dəfə Nobel mükafatı qazanan Curie, bu sahədə bir çox elmi kəşflərə imza atmış və qadınların elmə olan marağını artırmışdır.
Ada Lovelace – İlk kompüter proqramçısı sayılan Ada Lovelace, informasiya texnologiyaları sahəsindəki əsas nəzəriyyələrin əsasını qoymuşdur.
Rosalind Franklin – DNA-nın strukturu üzərindəki tədqiqatları ilə böyük irəliləyişlərə imza atmış, ancaq elmi dünyada çox uzun müddət adı qaranlıq qalmışdır.
Bundan əlavə, müasir dövrdə də, xüsusilə mühəndislik, riyaziyyat, təbiət və sosial elmlər sahələrində qadınların iştirakı sürətlə artır. Lakin hələ də bu sahələrdə gender bərabərliyi tam olaraq təmin edilməyib və qadınların elmdə daha çox iştirak etməsi üçün müxtəlif təşəbbüslər mövcuddur.
Azərbaycan qadınları da tarix boyunca bir çox sahələrdə, xüsusən elm və təhsil sahəsində mühüm rol oynamışdır. Azərbaycanın qadınları, elmin inkişafına verdikləri töhfələr ilə cəmiyyətdə öz yerlərini tapmış və elmi araşdırmalar, ixtiralar və müxtəlif sahələrdə əldə etdikləri nailiyyətlərlə tarixə adlarını yazdırmışdırlar.
Azərbaycan qadınları təkcə ölkə daxilində deyil, dünya miqyasında da elm sahəsində əhəmiyyətli nailiyyətlərə imza atıblar. Bu sahədəki bir çox uğurlu qadın alimlərin arasında xüsusi yeri olan şəxslərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək:
Sona Vəliyeva – Azərbaycanın tanınmış fiziki, texnika elmləri doktoru və professorudur. Sona Vəliyeva, xüsusilə mikroelektronika və kvant fizikası sahələrindəki araşdırmaları ilə tanınır. Onun tədqiqatları, Azərbaycanın elmi inkişafına böyük töhfə vermişdir.
Məleykə İsmayılova – Biyokimya sahəsində fəaliyyət göstərən Məleykə İsmayılova, elmə olan böyük marağını çox gənc yaşlarından göstərmiş və müasir tibbi tədqiqatlarda bir sıra əhəmiyyətli nailiyyətlərə imza atmışdır. Onun apardığı tədqiqatlar, qlobal miqyasda insan sağlamlığına aid müxtəlif müalicə üsullarının inkişafına təsir göstərmişdir.
Leyla Əliyeva – Azərbaycanın ilk qadın astronautu olan Leyla Əliyeva, ölkənin kosmos sahəsindəki təhsilini təbliğ edən və bu sahəyə gənc qızları cəlb etməyə çalışan bir şəxsiyyətdir. Onun fəaliyyətləri qadınların və qızların elm sahəsindəki iştirakını artırmaq üçün çox önəmlidir.
Firuzə Qədirova – Firuzə Qədirova, Azərbaycan elminin inkişafında müstəsna yer tutan biofizik alimlərdən biridir. Onun elmi işləri, həm yerli, həm də beynəlxalq aləmdə yüksək qiymətləndirilmişdir. Qədirova bir çox müasir elmi metodları tətbiq edərək, tibbin müxtəlif sahələrində irəliləyişlərə səbəb olmuşdur.
Azərbaycanın qadın alimlərinin artan roluna baxmayaraq, elmdə gender bərabərliyi məsələsi hələ də diqqət çəkir. Elm sahəsindəki mövcud gender fərqlərini aradan qaldırmaq üçün bir çox təşəbbüslər həyata keçirilir. Son illər Azərbaycanda elmin müxtəlif sahələrində qadınların iştirakı artırılmaq məqsədilə müxtəlif layihələr və proqramlar həyata keçirilir.
Azərbaycanın dövlət səviyyəsində də qadınların elm sahəsində iştirakını dəstəkləyən müxtəlif təşəbbüslər var. Məsələn, ölkədə qadınların elmi karyeralarını inkişaf etdirmək məqsədilə qadın alimlər üçün xüsusi təhsil proqramları, seminarlar və konfranslar təşkil edilir. Bundan əlavə, qadınların elmdəki fəaliyyətlərini təbliğ etmək üçün müxtəlif mükafatlar və təşəkkürnamələr təqdim olunur.
Qadınların elmdə iştirakının təşviqi hələ də önəmli bir məsələ olaraq qalır. Bəzi təhsil və elmi müəssisələrdə, xüsusilə texnologiya və mühəndislik sahələrində qadınların sayı nisbətən azdır. Lakin, son dövrlərdə qızların STEM (Elm, Texnologiya, Mühəndislik və Riyaziyyat) sahələrində təhsili təşviq edən bir çox təşəbbüslər mövcuddur.
Bu sahədəki ən böyük inkişaflardan biri qadınların elm sahəsindəki uğurlarının tanınması və onların işlərindən daha geniş auditoriyaya məlumat verilməsi ilə əlaqədardır. Azərbaycanın gənc qadınlarını elmdə daha çox iştirak etməyə həvəsləndirən və onlara rəhbərlik edən müxtəlif təhsil proqramlarının genişlənməsi, bu istiqamətdə mühüm irəliləyişlərə gətirib çıxaracaqdır.
Azərbaycanın qadınları həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə elmin inkişafına böyük töhfələr veriblər. Onların müstəqil və yenilikçi yanaşmaları elm sahəsində yeni nailiyyətlərin əldə olunmasına səbəb olub. Qızların elmə marağını artırmaq və onları bu sahədə yetişdirmək, gələcəkdə həm onların şəxsi inkişafına, həm də cəmiyyətə böyük fayda verəcəkdir. Elm sahəsində qızların iştirakını təşviq etmək yalnız cinsiyyət bərabərliyinin təmin edilməsi baxımından deyil, həm də elmi tədqiqatlarda müxtəlif perspektivlərin ortaya çıxması və daha zəngin nəticələrin əldə olunması baxımından vacibdir.
Təhsil müəssisələrində, xüsusilə STEM (elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat) sahələrində qızların aktiv iştirakını dəstəkləmək, onlara elmin müxtəlif sahələrində potensiallarını kəşf etmək imkanı yaradır. Elmə olan marağı artıran proqramlar, seminarlar və festivallar bu sahədə mühüm rol oynayır.
Dünya üzrə aparılan araşdırmalar göstərir ki, qızlar xüsusilə elmi və texnoloji sahələrdə daha az təmsil olunur. Lakin, müasir dövrdə qızların elmdə iştirakını dəstəkləyən müxtəlif təşəbbüslər və proqramlar, bu bərabərsizliyin aradan qaldırılmasına kömək edir.
Qadınların elmdə qarşılaşdıqları ən böyük çətinliklərdən biri, hələ də genderə dayalı stereotiplərin mövcud olmasıdır. Elmdə qadınların uğur qazanmasının qarşısında bəzi cəmiyyətlərdə hələ də gender əsaslı maneələr vardır. Bu cür stereotiplər, qadınların rəhbərlik etdiyi layihələrə və tədqiqatlara olan münasibəti də təsir edir. Bununla yanaşı, elmi sahələrdə qadınlara daha çox vaxt və güc tələb edən tədqiqatlarla məşğul olmaq, həm ailə məsələlərini, həm də elmi işlərini balanslaşdırmaq baxımından çətinliklər yaradır.
Bu çətinliklərin aradan qaldırılması üçün bir çox ölkələrdə qadın alimlər üçün xüsusi mentorluq proqramları, elmi təhsil imkanları və iş yerində gender bərabərliyini təmin edən qanunlar tətbiq edilməkdədir.
Qadın və qızların elmdə iştirakını dəstəkləyən bir çox beynəlxalq təşkilatlar mövcuddur. BMT, UNESCO və digər beynəlxalq qurumlar, bu sahədə qadınların və qızların iştirakını artırmaq üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirirlər. Məsələn, UNESCO-nun “Qadınların və qızların elmdə iştirakı” ilə bağlı təşkil etdiyi tədbirlər, elmi jurnallarda qadın müəlliflərin sayını artırmağa yönəlmiş təşəbbüslər və gender bərabərliyinin təmin edilməsi məqsədilə atılan addımlar dünya miqyasında təsirli olmuşdur.
Eyni zamanda, müxtəlif ölkələrdə qadınların və qızların elmə olan marağını artıran proqramlar və layihələr həyata keçirilir. Məsələn, ABŞ-da və Avropada qadın alimləri dəstəkləyən və onların tədqiqatlarını təbliğ edən çoxsaylı təşkilatlar mövcuddur. Bu təşəbbüslər qadınları elm sahəsində öz potensiallarını reallaşdırmağa təşviq edir.
Qadın və qızların elmdə iştirakını təşviq etmək, yalnız onların öz inkişafları üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Gender bərabərliyi, elmin inkişafı və bəşəriyyətin tərəqqisi üçün əsas şərtlərdən biridir. Hər bir qadın və qız, elmdə öz potensialını reallaşdıraraq, gələcək nəsillərə ilham verə və bu sahədə böyük dəyişikliklərə imza ata bilər. Bu gün, fevralın 11-i “Qadın və Qızların Elmdə İştirakı Günü”, elmin inkişafında qadınların və qızların mühüm yer tutduğunu bir daha xatırlatmaq və bu istiqamətdə atılacaq addımların vacibliyini vurğulamaq üçün əvəzsiz bir gündür.
Şəxsi inkişaf üzrə kouç,
təlimçi, marker, mentor, müəllim, “Müasir metodist” layihəsinin metodisti,
yazar, “Özünə Yox De” kitabının müəllifi
Nigar Mahi
