Səməd Vurğunun ev muzeyinə neçənci gəlişimdir, bilmirəm. Ancaq hər dəfə XIX əsrdə tikilən bu binanın pilləkənlərini çıxanda həyəcanlanıram. Elə bil mən qapını döyəcəm, qapını da paltosunu çiyninə atmış, əlində tüstülənən “Kazbek”lə Səməd Vurğun açacaq. Məni içəri dəvət edəcək, içəridə Vaqifi, Yusifi, Aybənizi görəcəyəm.
Bu fikirlərlə Üzeyir bəy Hacıbəyli küçəsi ilə şairin evinə tərəf gedirəm. Vaqif Səmədoğlu mənə bir əhvalat danışmışdı. Səməd Vurğun övladlarını Üzeyir bəyin yanına qonaq aparıb, uşaqlara tapşırıb ki, Üzeyir bəyin əlini öpün. Bizdə böyüklərin əlini öpmək adəti türklər qədər geniş yayılmayıb, ancaq görünür bu adət bizə elə də yad bir adət deyilmiş.
Qayıdaq, Üzeyir bəy Hacıbəyli küçəsinə. Bu fikirlərlə getdiyim yerdə mənə bir nəfər yaxınlaşır:
-Səməd Vurğun küçəsi hardadır?
Əlimlə ona küçəni göstərirəm. O da təşəkkür edib gedir. O Səməd Vurğun küçəsinə gedir, mən Səməd Vurğunun evinə...
Azərbaycanda o qədər Səməd Vurğun küçəsi var ki... Hər şəhərdə, hər yerdə... Dərbənddə də Səməd Vurğun küçəsi görmüşəm. Vaqif Səmədoğlunun 1982-ci ildə yazdığı bir şeirdəki kimi...
Bir kimsəsiz ömür yaşayıram ki,
bu ömürdə
anam da yoxdur
Bircə bulud kölgəsi də düşməyib
durduğum bu torpağın üstünə
Bu ömürdə
Yaşadığım
evin qapısını döyməyib
nə qardaş, nə bacı,
nə sevdiyim bir qadın əli.
Bu evin qapısına
gələn küçələrin birinə də
verilməyib atamın adı.
Ancaq, onun əsl mənzili ürəklərdir, könüllərdir. Azərbaycanda elə bir adam tapmaq olmaz ki, Səməd Vurğundan bir misra da olsa şeir bilməsin, onu tanımasın. Onun sevgisi əsl xalq sevgisi idi və bu sevgi dünyanın heç bir məmləkətində, heç bir şairə, heç bir faniyə nəsib olmamışdı. Nə Şekspirə, nə Markesə, nə də Basyöyə...
Budur, artıq muzeydəyəm. Daha doğrusu, Səməd Vurğunun evində. Şairin iş otağında. Küncə qoyulan qədim, ağır yazı masası... Yadıma Vaqif Səmədoğlunun dedikləri düşür: “Dostlarımla yığışırdıq bizə. Uca səslə mahnıya qulaq asırdıq. Atamın otağı ilə qonşu otaqda. O da otaqda işləyirdi. Ancaq bir dəfə də qapımızı açıb bizə acıqlanmırdı”.
Səməd Vurğunun iş kabineti Bakı səhərinin sükutuna bürünüb. İndi nə Səməd Vurğun var, nə Vaqif, nə də hay-küylü dostlar... Söz qalır ancaq. Çünki şairin də dediyi kimi, “deyilən söz yadigardır”.
Səməd Vurğun 1954-cü ildə bu altı otaqlı geniş mənzilə köçüb. Və bu evdə cəmi 2 il yaşayıb. Sanki bu evi ona ölmək üçün veriblər. Bax, elə bu mənzildə, bu yataq otağında dünyasını dəyişib. Xəstə olduğu üçün 50 illik yubileyinə gedə bilməyib, bu evdə, bu radioda qulaq asıb yubileyə. Haqqında deyilən o sözlərə. Gözəl, təntənəli bəlağətli sözlərə. Halbuki, ömrü boyu alqışlardan çox qarğışlar görmüşdü, təhdidlər eşitmişdi. Qorxu və hürkü altında yaşamışdı. Səfehlərin göylərə çıxartdığı Mir Cəfər Bakı şəhər kommunist təşkilatının açıq iclasında Səməd Vurğunu ayağa qaldırıb eynən belə demişdi: “Tezliklə, kommunizim əlifbasından başlamalısan. Yoxsa, məhv ediləcəksən”. Bu sözlər efirə verilmişdi, qəzetlərə çap edilmişdi. Bu sözün dəhşəti ilə yaşamaq asan idimi? Tək özü öldürülsəydi nə vardı... Üç körpə uşaq, Xavər xanım... Soyuq Qazaxıstan çölləri...
Səməd Vurğun bir şeirində belə yazırdı:
Çarxını vurduqca dövranın əli,
Bəzən ağlar olur, bəzən gülməli.
İnsanın ən böyk eşqi, əməli
Bəzən aslan kimi çırpınır dağda
Bəzən də qərq olur fırtınalarda.
Bəli, onun taleyinə bu ömür düşmüşdü. Bu kabinetin pəncərəsindən baxanda dövrün, zamanın ağrılarını, dünyanın gərdişini düşünmüşdü. 1953-cü ilin sonlarında Mir Cəfər vəzifədən uzaqlaşdırılmışdı, Kuybışev Neft İstehsalat Birliyinin sədrinə müavin təyin edilmişdi. 1954-cü ilin martında həbs edilən Bağırov 1956-cı ildə güllələnəcəkdi. Səməd Vurğun bu evə köçəndə Mir Cəfər artıq yox idi, daha doğrusu daha hakimi-mütləq deyildi, Kuybışevdə sədrin qəbul otağında əlindəki sənədləri imzalatdırmaq üçün növbə gözləyən aciz bir müavin idi. Səməd Vurğun qonaq otağında dostları ilə söhbət edərkən heç şübhəsiz ki, bunları yaşamışdı, bunları görmüşdü. Çox sevdiyi Vaqifin də dediyi kimi... “Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax!”
Xruşşov amansızlıqla Stalinin bütün kadrlarını təmizləyirdi. Bu təmizləmə hərəkatına Mir Cəfərin dayağı Beriyanın fiziki məhvi ilə başlanmışdı. Bağırov Kremldə Beriya əleyhinə danışmağa məcbur edildi. Bağrov çox gözəl başa düşürdü ki, növbədə özüdür. Bunu başa düşmək üçün böyük ağıla ehtiyac yox idi.
Səməd Vurğun bu radiodan çox xəbərlər eşitmişdi. Bu masanın üstündə çox qəzetlər oxumuşdu. Və bu xəbərlər hamısı xoş xəbərlər idi. Çünki SSRİ öz bağırsaqlarını təmizləyirdi. XX qurultay yaxınlaşırdı.
XX qurultay Sovet İttifaqı Kommunist partiyasının ən görkəmli qurultayı idi. Bu qurultay stalinizmi marksizm-leninizmə zidd ideya sapıntısı kimi damğalayır, onu şəxsiyyətə pərəstiş adlandırırdı. Xruşşovun məruzəsi o qədər sərt alınmışdı ki, məruzəni dövri mətbuatda ixtisarla çap etməyə məcbur oldular. Ancaq xüsusi seçilmiş partiya üzvlərinə tanış olmaq üçün göndərilmişdi. Səməd Vurğun da 1956-cı ilin fevral günlərinə heç şübhəsiz ki, elə bu yazı masasında Xruşşovun şəxsiyyətə pərəstiş məruzəsini diqqətlə oxumuşdu. Bu çıxış onun bütün taleyini məhv edən bir dövrün ifşası idi. Özü də bu ifşa birbaşa Kremldən, SSRİ-nin birinci şəxsindən gəlmişdi.
.jpg)
Ancaq gec idi... Çox gec... Çünki Səməd Vurğun ağır xəstə idi. Ömrünə cəmi bir neçə ay qalırdı. Bu foto Səməd Vurğunun son fotosudur. Vyetnama gedərkən xəstələnir, bir neçə gün Pekində xəstəxanada yatır və geriyə qayıdır. Bu şəkil də onu tanıyan bir rus mühəndis tərəfindən Xilok qatar stansiyasında çəkilib. Tarix 1956-cı ilin 30 yanvarı... İki həftə sonra XX qurultay başlayacaq. Şəklə baxın. Xəstəlik onun bədəninə necə hakim kəsilib.
Azərbaycan şeirində Səməd Vurğun Azərbaycana müraciətlə belə yazırdı:
Düşdün uğursuz dillərə,
