Kulis.az Tanrıverdi Əliyevin "Spiralizm: Ədəbiyyat lüğətlərin və qrammatika kitablarının diktaturasından azad olmalıdır" adlı yeni yazısını təqdim edir.
XX əsrdə baş verən iki Dünya müharibəsi və Soyuq savaş köhnə dəyərlərin rədd olunmasına, eləcə də yeni-yeni dəyərlərin, həmçinin mədəniyyətlərin yaranmasına zəmin yaratmışdır. 60-cı illərdə şiddətlənən kommunizm və kapitalizm davası kiçik dövlətlərdə özünü inqilab və müharibələr təzahüründə göstərmişdir. Məsələn, Vyetnamın ikiyə bölünüb-birləşməsi, Koreya yarımadasının 38-ci paralel xətt üzrə iki yerə ayrılması, Fidel Kastro və Ernesto Çe Qaveranın Kubada Françesko Batista rejimini devirməsi, həmçinin Latın Amerikasındakı kommunizmə meyillilik kimi məsələlər Soyuq müharibənin gətirdiyi problemlər idi. Bu problemlərdən biri də Haiti adasında gerçəkləşmişdir.
Haiti haqqında yazılar yazan Mixail Rolf Troulliot adanın Qərb tarixindəki yeni müstəmləkə təcrübəsini təmsil etdiyini xatırlayır. Qaraların azadlığı və Haiti adasının müstəqilliyi, qara dərililərin qanı ilə bəslənmiş ağ adamların hüquqlarını müdafiə edən Avropanın ədalətsizliyi yazıçının xatirələrinə həkk olunmuşdur. Əmələ gəlmiş siyasi izolyasiya, koloniyal dünyanın bir tərəfdən irqi üstünlüyü yenidən icad edib, yaratdığı vəhşilik, digər tərəfdən qara dərililərin sosial, siyasi və iqdisadi şəkildə əziyyət çəkib marginallaşması vəziyyətinə gəlmişdir.
"Statr Against Natiom:The Origins and Legacy of Duvalierism" adlı əsərində Trouillot 1960-cı illərin sonlarında Haitidə baş verən hadisələri geniş şəkildə qələmə almışdır. Həmin əsərə görə Koloniya dövründən bu yana Sen-Dominikdə və Haitidə köklü bölünmələrinbir tərəfdən torpaq sahibi( rəngli azad insanlar), digər tərəfdən özlərinə məxsus olmayan torpaqlarda qul kimi işləyənlər arasında qütbləşmə meydana gəlir.
O, yazır ki, "ölkənin iqdisadi vəziyyəti və siyasi təzyiq həmişə kəndlilərin izolyasiya olunmasına yönəlmişdir, ancaq bir digər məsələ də bu idi ki, kəndli əməyi bioloji və iqdisadi baxımdan şəhər parazitlərinin böyüyən çevrələrini sağlam şəkildə ayaqda saxlayırdı." Yazıçı burada düzgün bir şəkildə daxili miqrasiyanın böyük şəhərlərə, xüsusən də Port-au-Prinsə doğru yönəlməsini siyasi və iqdisadi heterogenlik yaratdığını dönə-dönə vurğulayır. Ancaq böyüyən xaos şəhər işçiləri və kəndlilərin marginallajması stereotipini sındırmır. Çünkü bu marjinallaşma parsdoksal olaraq qəsəbələrdəki elitaya təmas və yaxınlıq yolu ilə özündə göstərir. Qadın ev işçiləri hələ də bu məhrəmiyyət əksikliyinin müstəmləkə təfəkkürünə arxalanmış klassik nümuməsini yaradır. Şəhər və kənd arasındakı iqtisadi dəyişikləri, bilavasitə işçi sinifinin siyasi yadlaşmasını müəyyən formada möhkəmlədir.
Nəticədə, Mûr a crever əsərinin əsl tərzi və spiralist stilin əsl mənbəsi marginallaşmadan və Haitililərin( elit və orta təbəqə) marginallığının böyük qüvvələr tərəfindən möhkəmlətdirilməsidir.
Bütün bu gərginliklər, insan haqlarının pozulması və marginallıq Frenketien adlı bir yazıçını ciddi şəkildə narahat edirdi. Onun məşhur " Mûr a crever" əsərində kölə ticarətindən o günkü dövrə qədər tətbiq edilən irqçi kapitalizmin daxilində kişi işçilərin ölümü ilə nəticələnən əziyyətli işlər, qadın zorakılığı kimi məsələlər ələ alınır. Yazıçıya görə kapitalizm erkən ölümlərin istehsalında izoliyasiyanın mərkəzini yansıdan ideologiyadır. Frenketein bu zülmə susa bilməməsi və öz çağdaşlarını ətrafında toplaması kiçicik Haiti adasında yeni cərəyanın başlanmasına təkan verəcəkdir.
Spiralizmin yaranması
İlkin olaraq marjinallığın hansı mənanı kəsb etdiyini açıqlayaq. Marjinal fransız sözü olub, son həddə olan, öz sosial qrupundan kənarda qalan, cəmiyyətdən uzaq düşən və qəbul olunmayan kimi mənaları ifadə edir. Bu sözün mənasını Frenketen bədii dildə təsirli formada izah edir.
"O vaxtı 70 yaşında olan nənəm həyat yoldaşı və sevgilisi Jastrameni heç vaxt görmədi. Yoxsul bir yerdə öz cütündən və tipindən ayrı düşən canlılar kimi tənhalıqdan və ümidsizlikdən vəfat etdi. Öz məhəlləsində tərk olunan vəziyyətdə axır günlərini bir kəlmə söz, bir gülərüz sima və ümid gözləyərək yaşadı."
©Frenketen. Mûr á crever (Ölməyə hazır vəziyyətdə)
Yazıçının bu əsəri və spiralist çalışması 1968-ci ildə Haitidə nəşr edildi. Spiralizm 1965-ci ildə yəni "Ölməyə hazır vəziyyətdə" əsərinin nəşr edilməsindən üç il əvvəl François Duvalier rejimi ərəfəsində meydana gələn ədəbi estetik cərəyan kimi tanındı.
Bu estetik cərəyanın haitili 4 üzvü var idi. Franketen, Rene Filostet, Berard Senatus və Jan Klod Fiqnol. Spiralizm Dünya, Qərayibyanı ölkələr və Haitinin xaosunu ələ alan realistik olmayan memuarlar, paradoksal qəhrəmanlar və fiksiyalı (real olmayan, yalan) dünyaların üzərində özünə yer tapdı.
Sanki bu cərəyan bəzi xüsusiyyətlərinə görə magik-realizm və sürrealizm ilə qardaş idi. Qeyd edək ki, "Mûr à crever" ("Ölməyə hazır vəziyyətdə") "Marie Vieux Chauvet", "Amour Colere" və "Foile" kimi əsərlər 1960-cı illərin sonlarına yaxın estetik səviyyədə Haitidə yeni bir modernist cərəyan dünyaya gətirmişdirlər.
Bu ədəbi və siyasi fəaliyyətə Alime Sezarın müstəmləkəçilik fəaliyyətinə qarşı çıxışları da töhvə vermişdir. Frenketeinin Haiti ədəbiyyatında estetik düşüncələri izolyasiya, marjinallıq, kapitalizm və inqlab kimi mövzular üstündə qurulmuşdur. Estetika və siyasi baxış bucağında Franketenin "Mûr à crever" və Sezarın "Cahire d'un retour au pays natal" əsərləri arasındakı əlaqəsini qarşlaşdıraraq, həmin analizin siyasi izoliyasiyaya, kapitalizmə və marginallığa qarşı olduğunu müşahidə edirik.
Spiralistlər deyir ki, eyni vəziyyətdə həm daxili, həm də xarici böyük sosial problemlərin səmimi bir görünüşü hər-hansısa bir yeri dünyaya bağlayar. Haitidə olan reallıqlar təkcə bizim daxili problemimiz deyil, bütün dünya məzlumlarının problemidir.
Paradoksal izolyasiyaya istinad edərək Frenketen "Daxili və xarici və əksi arasında tərcümə" olaraq tanıdığı bir hərəkətin əsasını qoyur. Bu fikir "Spiralisme et vision" əsərində öz əksini tapır. Əsərdə subyektivlikdən obiyektivliyə, çevrədən mərkəzə doğru hərəkət edən daxili və xarici məsələlər və Frenketenin Haitidə olmasına baxmayraq xaricdə də mövcud olan siyasi və iqdisadi pressinqdən yaranan marginallaşma, kapitalist dünyada özünü tanıma və öz mütləqiyyətini təmin etmə kimi problemlər ön plandadır.
Cərəyanın estetik prinsipləri
Frenketen Elogeyə (mədhiyyəçilərə) qarşı çıxaraq Cesaire və Creolistes kimi xırda hərəkətlərə meyil edir. Creolitesçilər qərayiblərdə yaşayan etnik azlıqların fikir və düşüncələrini müdafiə edərkən Cesaireçilər afikalıların insani dəyərlərini qoruyurdular. Hər iki hərəkətdən təsirlənən Franketen spiralizmin estetik xüsusiyyətlərini öz beynində cəmləşdirir və 1990-cı illərdə kvant mexanikasına dahanan yazı anlayışı inkişaf etdikcə, spiralizmin estetikasına da ciddi şəlildə təsir göstərmişdir.
Daha çox sinkretik məntiqdən, birləşdirmə metodundan və qopuqluq texnikasından istifadə edən spiralistlər özlərinə zidd olan Elogeni və təsirləndikləri creolit estetikası arasında əlaqələr yaratmışdırlar. Əksər hallarda bu əlaqə magizm, fantastika və ya fantastika ilə reallıq arasındakı təzadlılıq prinspləri üstündə qurulurdu. Frenketenin üçüncü romanı olan və kerolca yazılmış "Dezafi" əsərini creolite və daxili dünyanın diqqət çəkən bir ifadəsi kimi istifadə etmişdir. Lakin "Ölməyə hazır vəziyyətdə" əsəri creolistes təsirindən uzaqlaşaraq texnikasında bəzi yerlərdə enjamben üslubundan istifadə edilmişdir. "Həqiqətimizi diqqətli şəkildə izah etməyə çalışan bur ədəbiyyatın hər-hansısa bir denonasiya və aksiyomdan yüz dəfə təsirli doğruluq gücünə sahib olduğuna inanırıq" deyən spiralistlər əsərdə ağızı olmayan fəlakətlərin ağızı olacaqdır" ideyasını ortaya qoymuşdular. Romanda hakim olan aksiyom mexanizmi, təhkiyəçi texnikası, dilin sadə və rahat olması, elitanın və orta təbəqənin zövqünü təcrübə etmək spiralistlərin əsas estetik prinspləridir.
Spiralçılar nəsnələrin xarici görünüşünü rədd etmir, onların hərəkətləri ilə bir olurlar. Onlarım yazı stili milli və beynəlxalq səviyyədə maddi və mənəvi olanı təqdim edən, səmimi münasibətlər quran tərzə çevirilir. Franketenin romanının əsas məhsulları qəhrəmanlardan azad şəkildə yaşanan reallıq və günlük vəziyyət, xam məhsullar, çevrə və zaman dilimi haqqındakı ibtidai həqiqətlər idi. Yazıçı qeyd edir ki, " eşq, nifrət, ölüm, melaxoniya halındakı ruhun vəziyyəti, xoşbəxtlik və yaxud hüzünlü halımızı qayğı və cəsarətlə necə təcrübə etdiyimiz araşdırılmalıdır. Həqiqətlərimiz tədqiq olunmalıdır. Bunlar təkrarlanan formada daxili görünüş ilə əlaqədar olan həqiqətin ünsürləridir.
Frenketen hisslərin qısa parıltısı və kiçik terror pəncərələri yaradan stakkato cümlələri ilə bizi bir andan digərinə köçürür. Haitiyə qayıtmaq əvəzinə özlərini köpək balıqlarına atan gənc deportasiya edilmiş şəxslərin son anlarının təsviri dövrün zorakılığının metaforik, lakin son dərəcə fiziki təsvirini təqdim edir:
"Dörd sərnişin həyasızcasına qarınqulu köpəkbalığı ilə dolu su axınına dalmışdı. Dərhal kapitanın əmri ilə köhnə dəmir parçasının sürəti azalır. Uçurum olan dəniz, çılğın caz ritmini döyəcləyən elektrik nağara çevrilir. ... Vızıltılı selikli qişaları olan lokomotiv ovlarını amansızcasına yoğurur. ... Böyük bir qırmızı pozğunluq içində köpək balıqlarının öz aralarında qol, ayaq və kələ-kötür ət parçalarını paylaşdığı fırlanan huni. … Püskürən rənglərdən və qanlı burulğandan ibarət sıyıq. ... Qırmızı zolaqlarla ləkələnmiş bənövşəyi-mavi rəngin dözülməz lirikası. Kəsilmiş ət və partlamış daxili orqanların qırğını."
Frenketenin qondarma altereqosu Paulinin izah etdiyi kimi, spiralizm öz formasını proletar oxucuların ehtiyaclarına uyğunlaşdırmalıdır: “Bizim çağımız ədəbi əsərlərin oxunmasına rəvac vermir, onların çox vaxt lazımsız uzunluqda olması cansıxıcıdır. … Əvvəlki gecənin yorğunluğu ilə ertəsi günün yorğunluğu arasında… zəhmətkeş siniflərin çap simvollarını oxumaq üçün yalnız məhdud vaxtı var – əgər ümumiyyətlə, varsa. … Və beləliklə, hər şeyi tez bir şəkildə ifadə etmək məsələsidir.”
Spiralizm yazılı sözü şərti cümlədən azad edərək onu burjua mahiyyətindən təmizləməyi hədəfləyir.
"Dalğaların keçməsi zamanı hər bir budaq su anbarını qurmaqda su hovuzuna atılan çınqıldan daha təsirli olan spiralizm həyatı münasibətlər (rənglər, qoxular, səslər, işarələr, sözlər) və tarixi əlaqələr səviyyəsində müəyyən edir...
Sadəcə, təfərrüatlardan və ikinci dərəcəli materiallardan bütövləri yenidən yaradan Spiralizm təcrübəsi ədəbiyyat vasitəsilə İncəsənət və Həyatı uzlaşdırır və mütləq özün ikiüzlülüyündən qopur... Spiralizm roman təsviri, poetik nəfəs, teatr effekti, povestlər, hekayələr, avtobioqrafik eskizlərin hamısının birlikdə eksklüzivləşdirildiyi və harmonik olduğu tam janrdan istifadə edir."
Bu ilk səhifələr paratextual şərh kimi əsas hekayədən ayrılmır; əvəzinə, onlar bilavasitə qabaqcadan söylədikləri mətnin toxumasına toxunurlar.
Qəhrəmanları kimi, özünü həyata keçirməyə mane olan tarixi bir məqama qapılıb, “Ölməyə hazır vəziyyətdə”orientasiyanı pozan dairələrdə hərəkət edir. Romanın məkanı bəzən gözə çarpan şəkildə Haiti, digərləri isə anonim olaraq qeyd olunur. Vyetnam müharibəsinə tez-tez istinadlar göstərir ki, povest Fransua Duvalier (1957-1971), məşhur “Papa Doc” rejimi dövründə baş verir. Bununla belə, Duvalierin və onun qəddar idarəetmə aparatının hərəkətləri, müxtəlif kölgəli heyvanlara istinadlarda yalnız gizli şəkildə nəzərdə tutulur, bu, bir çox həmyaşıdları kimi sürgünə getməkdən imtina edən Frenketenə Haitidə işlərini dərc etməyə davam etməyə imkan verir.Üçüncü şəxsdən birinci şəxsə gözlənilmədən keçən bulanıq xronologiya və şıltaq rəvayət, situasiyaların universal və xüsusi, digəri və özünü birləşdirən spiral şəklində təkrarlandığı tərəddüdlü povest quruluşunu təşkil edir.
Haitili yoxsul gənc Raynand vaxtını Port-o-Prensin küçələrində gəzərək, bəzən çarəsizcəsinə iş axtarır, bəzən də heç nə axtarmır: “Beləliklə, ümidsizliyin lokomotivi, həyatı onun dabanına çırpan Raynand da... sonsuz və heç bir məqsədsiz yeriməkdən yorulub, aramsız danışmağa başlayır. Əzab çəkən ət mənim səsimlə sözə çevrilir”.
Onun dostu Paulin, "ədəbiyyatı lüğətlərin və qrammatika kitablarının diktaturasından azad edəcəyinə" söz verən yeni növ romanın zəhmətlə yazılmasından əziyyət çəkən savadlı bir gəncdir. Paulin üçün bu azadlığa yalnız tamamilə yeni bir estetika, onun Spiralizm adlandırdığı bir estetika ilə nail olmaq olar. Amma bu məzlum məkanda yoxsulluq, qırıq ürəklər, ölüm və təbii fəlakətlər gənclərin arzularını amansızcasına alt-üst edir.
Frenketen tez-tez öz qəhrəmanlarının hekayəsini avtobioqrafik parçalarla kəsir, onsuz da qeyri-sabit povestdə lirik uyğunluq yaradır. Bu xəyallar, lətifələr və şeirlər müəllifin Haitidə hüquqlarından məhrum olan gənc oğlan kimi formalaşma illərinin portretini çəkmək üçün birləşir. Romanın bu ustalıqla idarə olunan xaosunda, quotidian və müstəsna dirsəkləri sürtmək - və avtobioqrafik çox vaxt uydurmadan daha sürrealdır. Uzaq sahillərdə gedən uzaq müharibəni (yəni İkinci Dünya Müharibəsi) eşidən hekayəçi xatırlayır:
"Təxəyyül tərəfindən təhrif edilmiş, möcüzəli bir tire ilə bəzədilmiş müharibə epizodları daxili həyatımızı insana çevirdi. Başımız kabuslar və qanlı yuxular idi. Hitleri mənə əmim oğlu (məndən çox şey bilməyən) bir növ əjdaha kimi təqdim etdi. Sehrbaz. ... Gecələr tualetə getmək üçün oyanarkən, mən onu otağımda tapa biləcəyimdən qorxdum - qəzəbli alnında bir tutam saç və əsəbi bığ"
Frenketenin qondarma altereqosu Paulinin izah etdiyi kimi, spiralizm öz formasını proletar oxucuların ehtiyaclarına uyğunlaşdırmalıdır:
“Bizim çağımız ədəbi əsərlərin oxunmasına rəvac vermir, onların çox vaxt lazımsız uzunluqda olması cansıxıcıdır. … Əvvəlki gecənin yorğunluğu ilə ertəsi günün yorğunluğu arasında… zəhmətkeş siniflərin çap simvollarını oxumaq üçün yalnız məhdud vaxtı var – əgər ümumiyyətlə, varsa. … Və beləliklə, hər şeyi tez bir şəkildə ifadə etmək məsələsidir.”
Spiralizm yazılı sözü şərti cümlədən azad edərək onu burjua mahiyyətindən təmizləməyi hədəfləyir.
Beləliklə, Paulin izah edir ki, söz sürət və böyüklük əldə edir.
Spiralizm, bəlkə də, hər şeydən əvvəl, həyatın absurdluğu qarşısında bir ruh halıdır.
“Qasırğalar, fəlakətlər, frtınalar. Mənim həyatım təlatümlərin ritminə uyğun olaraq döyünür”, Paulin bəyan edir. “Mən spiralistəm. … Bu, qalmaqallı olmaq istədiyim üçün deyil. Amma ona görə ki, həyatın özü qan fəryadından yaranır. Ağrılı uşaq,zorakılıqdan əziyyət çəkən kölə. Bu da spiralizmdir”. Bir tərəfdən, bu semantik parçalanmalar Duvalier rejimi altında Haiti xalqının həyatını xarakterizə edən təcrid, zülm, narahatçılıq və parçalanma hissini həyata keçirir, digər tərəfdən, onların ənənəvi ədəbiyyata qarşı göstərdikləri müqavimət simvolik olaraq diktaturanın bütün formalarını deşib keçir. Spirallar mahiyyət etibarilə sonsuzdur, natamamdır. Paulin romanını heç vaxt bitirmir və elə, bütün dövrlərdə Raynandın təxəyyülünün məhsulu olmaqla, yoxa çıxır. Frankéten oxucuya xatırladır ki, əsərinin özünü elan etdiyi estetik sədaqət sırf yazı faktından daha az əhəmiyyət kəsb edir: “Artıq yazdıqlarım üçün narahat deyiləm. Mən sadəcə yazıram. Çünki məcburam.
Çünki boğuluram. Nəsə yazıram. İstənilən şəkildə. İnsanlar bunu istədikləri kimi adlandıra bilərlər: roman, esse, şeir, tərcümeyi-hal, şəhadət, povest, yaddaş məşqi və ya heç nə. Özüm də bilmirəm”.
