İki dövlət başçısının bir-biri ilə bu tonda danışacağını heç kim gözləmirdi və üstəlik, bu bağlı qapılar arxasında deyil, ictimai yerlərdə və kameralar qarşısında baş verirdi. Təəccüblü deyil ki, ABŞ və Ukrayna arasında çoxdan gözlənilən mədən hasilatı sazişi ABŞ prezidenti Tramp və Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski arasında “mədən sazişi” adlanan qızğın mübahisədən sonra iflasa uğradı.
Müqaviləyə əsasən, birgə investisiya sazişi ilə ABŞ və Ukraynanın birgə idarə etdiyi investisiya fondunun yaradılması nəzərdə tutulur. Müqavilənin şərtlərinə görə, Ukrayna dövlətə məxsus mineral ehtiyatlar, neft və təbii qazdan əldə etdiyi gəlirin 50 faizini Ukraynanın yenidən qurulması üçün istifadə olunacaq fonda köçürəcək. Razılaşmanın əsas məqsədi ABŞ-ın Ukraynanın resurs sektorunda uzunmüddətli strateji maraq qazanmasını təmin etmək idi. Tramp bu razılaşmanı ABŞ-ın müharibə zamanı Ukraynaya verdiyi maliyyə yardımının bir hissəsini geri alması kimi təsvir edib. Zelenski razılaşmanın bəzi ədalətsiz şərtlərinə etiraz edib və Ukraynanın onlarla gələcək nəsillərə baha başa gələcək müqavilə imzalamayacağını bildirib. ABŞ-ın Ukrayna üzərində nəzarətinin həcmi və Ukrayna üçün aydın təhlükəsizlik zəmanətlərinin olmaması ilə bağlı fikir ayrılıqları əsas mübahisə obyektinə çevrilib. Bu, mühüm sual doğurur: Bu mədənlər ABŞ üçün nə dərəcədə vacibdir?
Birləşmiş Ştatlar uzun müddətdir ki, Ukraynanın mineral ehtiyatlarına çıxış əldə etməyə çalışır və ABŞ hökumətinin Ukraynanın mineral ehtiyatlarına dair 1990-cı illərin sonlarına aid hesabatları var. Bu resursların təmin edilməsi ilə bağlı müzakirələr Obama administrasiyası dövründə başlayıb. Tramp administrasiyası bu səyləri, xüsusən də qlobal təchizat zəncirlərini Çin nəzarətindən uzaqlaşdırmaq kontekstində gücləndirdi. Trampın Ukraynadan 500 milyard dollar dəyərində minerallara olan birbaşa tələbi, sonradan ondan imtina etsə də, alternativ tədarük zəncirlərinin təmin edilməsinin təcili ehtiyacını təsdiqləyir. Ukrayna öz resursları sektorunda xarici investisiyalara həmişə açıq olsa da, Rusiya ilə davam edən münaqişə bu səyləri çətinləşdirib.
Bu nadir torpaq elementləri və kritik minerallar müdafiədən tutmuş texnologiyaya və enerji istehsalına qədər bir çox sektorlar üçün vacibdir. Litium, titan və qrafit kimi bu minerallar yüksək texnologiyalı istehsalın, bərpa olunan enerji həllərinin və qabaqcıl silahların əsas komponentləridir. Hazırda Çin nadir elementlərin emalı potensialının 90 faizinə nəzarət edərək qlobal təchizat zəncirində üstünlük təşkil edir. Dünyadakı kobaltın təxminən 70 faizini və nikelin 35 faizini istehsal edir.
Qlobal nadir metallar bazarının dəyəri təxminən 12 milyard dollardır və Çinin bu sektora nəzarəti ona əhəmiyyətli geosiyasi nüfuz qazandırır. Çin tədarük zəncirlərindən bu asılılıq illərdir alternativ mənbələr axtaran ABŞ üçün strateji risk yaradır, xüsusən də Tramp administrasiyası açıq şəkildə Çini hədəfə alır. Hər hansı cavab tədbiri ABŞ üçün ciddi təhlükə yarada bilər.
Bununla belə, Ukraynada mədənçilik əhəmiyyətli logistik və geosiyasi problemlərlə üzləşir. Nadir torpaq elementlərinin çıxarılması və emalı sənayesinin inkişafı uzunmüddətli layihədir. Uğurlu emal əməliyyatlarının qurulması 20 ilə qədər çəkə bilər və 500 milyon dollardan 1 milyard dollara qədər investisiya tələb edə bilər. Bundan əlavə, Ukraynadakı bir çox faydalı qazıntı yataqlarının kommersiya məqsədəuyğunluğunu təsdiq edən müasir və hərtərəfli geoloji tədqiqatlar hələ də yoxdur. Hazırkı xəritələr sovet dövrünün məlumatlarına əsaslandığından, dəqiq məlumat olmadan özəl investisiyaların cəlb edilməsi çətinləşir. Bundan əlavə, Ukraynanın infrastrukturu müharibə nəticəsində ciddi şəkildə zədələnib və mədənçilik ən çox enerji tutumlu sənayelərdən biridir. Əksinə, Ukrayna Rusiyanın hücumları nəticəsində elektrik enerjisi istehsal gücünün demək olar ki, yarısını itirib. Zəruri infrastrukturun, o cümlədən elektrik şəbəkələrinin, nəqliyyat şəbəkələrinin və sutəmizləyici qurğuların yenidən qurulması böyük vəsait və vaxt tələb edəcək.
Ukraynadakı faydalı qazıntı yataqlarının xəritələrinə baxan hər kəs Rusiyanın ilk növbədə bu minerallarla zəngin ərazilərə nəzarət etməyə çalışdığını görsə təəccüblənməyəcək. Hesablamalara görə, Ukraynanın nadir elementləri və kritik mineral yataqlarının təxminən 40 faizi Rusiyanın nəzarətində olan ərazilərdə, o cümlədən Donetsk, Luqansk və Krımın bir hissəsində yerləşir. Rusiya bu yataqların bəzilərini istismar etməyə başlayıb və qlobal tərəfdaşlarla öz mədən sövdələşmələrini müzakirə etməyə hazır olduğunu bildirib. Bu vəziyyət Ukraynanın öz mineral ehtiyatlarını tam şəkildə istismarını çətinləşdirir, həm də mineral yarışında geosiyasi maraqları ön plana çıxarır. Ukrayna Rusiyanın ən qiymətli parçasını götürdüyü tort kimi görünür, ABŞ isə qalanını özündə saxlamağa çalışır. Bütün bunlardan NATO-nu şərqə doğru genişləndirmək istəyinin səbəblərini başa düşmək olar.
