Bakı Dövlət Universitetinin Riyazi fizika tənlikləri kafedrasının dosenti Nəzakət Məmmədova "Teleqraf" İnformasiya Agentliyinə müsahibə verib.
Publika.az müsahibəni təqdim edir:
Nəzakət Məmmədova 1965-ci ildə Bakı şəhərində doğulub. 1982-ci ildə Bakı şəhərindəki 12 nömrəli orta məktəbi qızıl medalla bitirib, həmin il BDU-nun Tətbiqi riyaziyyat və kibernetika fakültəsinə daxil olub. 1987-ci ildə ali təhsilini fərqlənmə diplomu ilə başa vurub. 1991-ci ildə akademik Məcid Rəsulovun rəhbərliyi ilə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib.
1988-ci ildən BDU-da dərs deyir, Riyazi fizika tənlikləri kafedrasının dosentidir. İki qızı var, hər ikisi hüquqşünasdır.
Müsahibəni təqdim edirik.
- Belə bir fikir var ki, zəif ölkələrdə humanitar, inkişaf etmiş ölkələrdə isə dəqiq elmlərə maraq yüksək olur. Bu fikrə münasibətinizi bildirməklə yanaşı, daha bir suala cavab verməyinizi istərdik: Siz necə oldu ki, məhz riyaziyyatı seçdiniz, burada taleyin və təsadüfün rolu oldumu?
- Əvvəlcə sualın ikinci hissəsini cavablandırım. Məncə, insanın taleyini valideynləri, onun həyatına toxuna bilən yaxınları və müəllimləri tam təyin etmək gücündə olmasalar da, onu xeyli istiqamətləndirə bilirlər. Valideynlərimin hər ikisi BDU məzunlarıdır. Anam fizika, atam riyaziyyat fakültəsini bitirib, elmi-tədqiqat institutunda neft mühəndisi işləyiblər, uşaqlıqdan mənə və qardaşıma elmə, təhsilə sevgi aşılayıblar.
Mən Bakının 12 nömrəli məktəbində oxumuşam, oranı qızıl medalla bitirmişəm.
İllər keçdikcə insan keçmiş hadisələrə, ona dərs deyən müəllimlərə daha dəqiq qiymət qoyur, həmin müəllimlərin onun həyatında nə kimi rol oynadığını daha çox dərk edir. İlk müəllimim Alidə Məcidzadə bu gün də mənim idealımdır! Mən ona baxıb müəllim olmaq, məhz onun kimi müəllim olmaq istəmişdim - təmənnasız, sevgi dolu, savadlı, tələbkar və işinin peşəkarı.
Orta məktəbi bitirdiyim il həyatımın ən böyük sürprizini və ən unikal hədiyyəsini də o mənə təqdim etdi. Bu, xatirə dəftəri idi - məktəbə ayaq basdığım gündən mənim haqqımda təəssüratlarını yazdığı, ilk inşa yazılarımı, fotoşəkillərimi əlavə etdiyi və sonra yuxarı siniflərdə mənə dərs deyən əziz müəllimlərimin də ora əlavə etdiyi səmimi sözləri və arzularından ibarət Xatirə dəftəri.
Əbülfəz Naxçıvanlının ədəbiyyat dərsləri sanki bir tamaşa idi, keçdiyimiz şairlərdən, yazıçılardan çox şövqlə danışardı, bəzən bütün dərsi durmadan şeir deyə bilərdi. Yadımdadır, Mikayıl Müşfiqin faciəvi həyatına onunla bərabər ağlamışdıq...
4-5-ci siniflərdə musiqi dərslərini bizə bəstəkar Şahid Əbdülkərimov deyirdi və tarda çox gözəl ifa edirdi. Düşünürəm ki, musiqi zövqümün formalaşmasında onun çox böyük rolu oldu.
6-cı sinifdə Zivər Hüseynova bizə dərs deyərkən, məndə riyaziyyat sevgisi yarandı və buraxılış siniflərində Talıb Şərifovun dərs deməyilə riyaziyyatçı olmaq istəyim qətiləşdi. Talıb müəllim dərs hissə müdiri olmasına baxmayaraq, mənim ona verdiyim bütün suallara çox həvəslə cavab verir və yeri gələndə xeyli vaxt ayırıb çətinlik çəkdiyim məsələlərin həllində köməyini əsirgəmirdi. Məhz onun sayəsində başqa heç bir müəllim- repetitor olmadan cəmi bir imtahan (riyaziyyatdan) verib universitet tələbəsi oldum.
9-10-cu siniflərdə rus dilini tədris edən Elmira müəllimə (ona Elmira Qeydarovna kimi müraciət edirdik) bizi məktəbin ictimai həyatına cəlb etməklə və öz musiqi qrupumuzu yaratmaqla həyatımıza yeni nəfəs gətirdi.
Paralel olaraq, 15 saylı musiqi məktəbində oxuyurdum, orada musiqi ədəbiyyatı və solfecio dərslərindən çox istedadlı və son dərəcə tələbkar Zemfira İsmayılovadan dərs alırdım. Günlərin bir günü atamı musiqi məktəbinə dəvət edib: “Qızınız mütləq musiqi təhsilini davam etməlidir”,- demişdi. Atam isə onu inandırmağa çalışmışdı ki, qızının riyazi istedadı daha çoxdur. Mübahisə atamın qələbəsi ilə bitdi - sözsüz ki, bu mənim də arzum idi - 1982-ci ildə BDU-nun Tətbiqi riyaziyyat və kibernetika fakültəsinin tələbəsi oldum.
Keçək sualın ikinci hissəsinə. Zəif və güclü deyərkən, yəqin ilk növbədə iqtisadi güc nəzərdə tutulur. İqtisadi cəhətdən güclü ölkələrdə bütün elmlərin inkişafına yaxşı sərmayə qoyulur və dəqiq elmlərlə yanaşı, fəlsəfə, psixologiya, sosiologiya, hüquq kimi humanitar elmlərə böyük diqqət ayrılır. Unutmayaq ki, Höte, Şekspir, Heminquey, Kafka kimi ədəbiyyat dahilərini, Kant, Hegel, Şopenhauer, Nitsşe kimi filosofları elə güclü ölkələr bəxş edib bəşəriyyətə.
Dünyada psixologiya üzrə ən çox kitabları satılan Deyl Karnegidir (ABŞ), Noam Çomski (ABŞ) dilçilik sahəsində dövrümüzün ən nüfuzlu tədqiqatçısıdır. Demək istədiyim odur ki, güclü ölkə hər bir elmi ilə güclüdür.
Dəqiq elmlər daha çox vəsait tələb edir və bunun səbəbləri çoxdur: tibb, rabitə, enerji, nəqliyyat, mühəndislik, silah texnologiyaları, kibertəhlükəsizlik, süni intellekt, alternativ enerji mənbələri, kvant fizikası, biomühəndislik və sair kimi sahələr dəqiq elmlərin uğurudur və ölkənin gücünün göstəricisidir.
Hər bir ölkənin texnoloji və iqtisadi inkişafı, milli təhlükəsizliyi və müdafiəsi, təbii resurslarının idarə olunması həmin ölkədə dəqiq elmlərin inkişafından xəbər verir. Bu elmlər çox investisiya tələb etdikləri qədər, çox da gəlir gətirir. Bununla belə, humanitar elmlərin də cəmiyyət üçün əhəmiyyəti böyükdür və onlar olmadan şəxsiyyət yetişdirmək, siyasət və hüquq sistemi qurmaq, mədəniyyət yaratmaq mümkün deyil və bu sahələri inkişaf etdirmək üçün yüksək texnologiyalara çox da ehtiyac yoxdur.
Yəqin elə buna görə iqtisadi və texnoloji baxımdan zəif ölkələrdə fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat kimi elmlərə daha çox üstünlük verilir. Amma sərbəst düşüncə mühiti, fikir azadlığı olmayan ölkələrdə bu elmlər siyasi və ideoloji nəzarət altında inkişaf edir. Nobel mükafatçısı, yazıçı Qabriel Qarsia Markesin siyasi baxışlarına görə öz ölkəsi Kolumbiyada necə təqiblərə məruz qaldığını unutmayaq. Belə ölkələrdə mətbuat və ədəbiyyat cəmiyyətə uyğunlaşdırılmış fikirləri yaymırsa, təzyiqlərlə üzləşir adətən.
- Namizədlik işini görkəmli riyaziyyatçı, akademik Məcid Rəsulovun rəhbərliyilə müdafiə etmisiniz, müəlliminiz haqda nələri deyərdiniz?
- Akademik Məcid Rəsulovun həm universitetdə tələbəsi, həm də aspirantı olmuşam. Ancaq o dövrə qədər mən artıq onun haqqında çox eşitmişdim.
Hələ məktəbli olarkən, evimizdə riyaziyyata aid kitab rəflərinin birində çoxsaylı rus, yəhudi, ingilis müəlliflərinin kitabları içərisində azərbaycanlı müəllifin monoqrafiyasının olması, bu monoqrafiyanın Moskvanın “Nauka” nəşriyyatında nəşri və müəllifin həyat yoldaşına həsr edilməsi böyük marağıma səbəb olmuşdu. Məcid müəllim haqqında ilk dəfə o vaxt atamdan eşitdim və məlum oldu ki, o həm də universitet illərində anama dərs deyib.
Atam onun haqqında fəxrlə danışırdı. Ondan öyrəndim ki, atası Şəkidə ipək sənayeçisi olan Məcid Rəsulov uşaqlıqda ailəsi ilə birlikdə Qazaxstanda sürgün həyatı yaşayıb, gənclik illəri isə müharibənin ağır döyüş yollarında keçib... Öz doktorluq dissertasiyasını Moskvada, Sovetlər İttifaqının ən mötəbər riyaziyyat mərkəzində - Steklov adına Riyaziyyat İnstitutunda müdafiə edib və dünya riyazi ədəbiyyatında riyazi fizika tənlikləri üzrə təklif etdiyi üsullarla tanınır. Onun “Metod konturnoqo inteqrala” kitabı İngiltərə Kral Riyaziyyat Cəmiyyətinin sifarişi ilə ingilis dilinə tərcümə olunub Amsterdamda, ABŞ-da və Kanadada nəşr edilmişdi. O, xaricdə monoqrafiyası nəşr olunan ilk riyaziyyatçımız idi.
Tətbiqi riyaziyyat fakültəsinin tələbəsi olarkən Məcid müəllimi görmək, onu yaxından tanımaq arzusu ürəyimdə idi. Yuxarı kurs tələbələri onun çox tələbkar, ciddi, qeydi-adi bir müəllim olduğunu, ondan “əla” almağın qeyri-mümkünlüyünü deyirdilər. III kursda ixtisaslaşma zamanı Riyazi fizika tənlikləri kafedrasını seçdim. Artıq əmin idim - o mənim müəllimim olacaq!
Elə ilk dərslərindən bir şeyi başa düşdüm: qarşımızdakı əsl riyaziyyatçıdır. Yəni aldığı təhsilə görə yox, düşüncəsinə və həyat tərzinə görə, damarlarında axan qanına qədər “riyaziyyatçı” olan bir insan! Onun dünya görüşünə, riyazi erudisiyasına, uzun-uzadı hesablamaları beynində aparmaq bacarığına, məsələlərin həlli gedişini və alınacaq nəticəni qabaqcadan görmək qabiliyyətinə heyran olmamaq mümkün deyildi.
Yeri gələndə tələbələrlə etdiyi zarafatlar, danışdığı Şəki lətifələri də dərslərimizə şirin bir rəng qatırdı.
Məcid müəllimin dərslərini dinlədikcə, onu seyr etdikcə, fransız alimi Puassonun bu kəlamı yadıma düşürdü: “Həyatı iki şey bəzəyir: riyaziyyatla məşğul olmaq və onu tədris etmək”. Hansısa düsturu çıxararkən və ya teoremi isbat edərkən, Məcid müəllimin aldığı həzzi sezməmək mümkün deyildi. İstədiyi nəticəni alanda gözləri uşaq kimi sevincdən parıldayır və çox məmnun görünürdü. Tezliklə başa düşdüm ki, onun haqqında tez-tez işlədilən “tələbkar”, “əsəbi”, “sərt” sözləri (sürgün və müharibə illəri, əlbəttə, təsirsiz ötüşməmişdi), necə deyərlər, aysberqin ancaq görünən tərəfi imiş. Onun o biri tərəfində isə, əslində, çox xeyirxah və mərhəmətli, bəzən uşaq qədər sadə, ürəyi insanlara və vətənə məhəbbətlə dolu olan bir insan dururdu. Maraq dairəsi çox geniş idi, fəlsəfəni, siyasəti yaxşı bilirdi, Sabirin şeirlərindən, Füzulinin qəzəllərindən yeri gələndə əzbər deyirdi...
Dərsdə verdiyim cavablarla, ona ünvanladığım suallarla diqqətini cəlb etmişdim, əsasən də bir lemmanın şərtlərini yüngülləşdirmək cəhdlərimi çox bəyənmişdi və dərsdə “təkcə siz məndən deyil, mən də sizdən öyrənirəm” – söyləmişdi, bir gün təvazökarlıqla. Kurs işi, diplom işi rəhbərim də Məcid müəllim oldu. Onun verdiyi hər bir tapşırığın öhdəsindən gəlməyə çalışır, qoyduğu məsələlərə bəzən aylarla vaxt sərf edirdim.
1987-ci ilin dekabrında Məcid müəllimin təklifiylə (hətta deyərdim ki, təkidiylə) onun aspirantı oldum - iyirminci və təəssüf ki, sonuncu aspirantı... Onunla olan hər bir görüşü, məsləhət saatını səbirsizliklə və həyəcanla gözləyirdim. Məhz onun tələbkarlığı sayəsində mən işimi vaxtında tamamladım və 1991-ci ilin may ayında müdafiə etdim.
Bu illərdə olan bir epizodu yada salmaya bilmərəm. Tədbirlərin birində pianoda ifamı eşidən Məcid müəllim səhəri gün kafedrada mənə zarafatyana demişdi: "Elə bilirdim, hər şeyi səndən yaxşı bilirəm, demə, elə bir şey var imiş ki, məndən yaxşı bacarırsan”. Sonra üzündə ciddi ifadə alıb bu sözləri əlavə etmişdi: ”Heç vaxt unutmayaq ki, qarşımızdakı hər bir insan mütləq hansısa cəhətinə görə bizdən üstündür. Belə düşünsək, təkəbbürlü olmarıq”.
Məcid müəllim təmənnasız, dürüst, ədalətli və cəsarətli idi. Həqiqəti hər şeydən üstün sayan müəllimim əsəbləri və bir çoxlarıyla münasibətləri pozmaq hesabına olsa da, öz mənəvi prinsiplərini qoruyub saxlamağı bacarırdı.
Hazırda mən Məcid müəllimin 1964-cü ildə yaradıcısı olduğu “Riyazi fizika tənlikləri” kafedrasının dosentiyəm.
- Böyük azərbaycanlı alim Lütfi Zadə ilə görüşdüyünüzü bilirik. Onunla görüş haqda hansı təfərrüatlar var, təəssüratlarınız necədi?
- Lütfi Zadə ilə 2001-ci ildə Türkiyədə, Antalyanın "Şeraton" otelində onun 80 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda (konfransın əsas təşkilatçısı professor Rafiq Əliyev idi) görüşmüşdüm. Onun əsas nəzəriyyəsi – “Qeyri-səlis çoxluqlar” nəzəriyyəsi ilə artıq tanış idim və bu mövzuda bir neçə məqaləm dərc olunmuşdu.
Haqqında tələbələrimə danışdığım, dünya elminin mənzərəsini dəyişmiş bu alimi yaxından görmək, onu dinləmək çoxdankı arzum idi. Yol uzunu ona necə yaxınlaşacağımı, hansı sualları verəcəyimi düşünmüşdüm. Çox həyəcanlı idim. Biz gələndə o, artıq konfrans zalında idi.
Onun özünün bizə yaxınlaşması, mehribancasına görüşməsi, Bakıdakı yeniliklərlə maraqlanması məni xeyli təəccübləndirdi və bir anda bütün həyəcanım yox oldu. Qarşımızda xarizmatik, işıqlı bir insan dayanmışdı.
Lev Tolstoyun çox məşhur bir kəlamı var: ”İnsan kəsrə bənzəyir - məxrəcində özü haqqında düşündüyü, surətində isə əslində olduğudur. Məxrəc böyük olduqca kəsr kiçilir”. Bu mənada çox böyük insan idi Lütfi Zadə... Tərifi sevmədiyi açıq-aşkar sezilirdi, ona tərif demək istəyənlərin sözünü tamamlamağa imkan vermirdi, sadəliyi və təvazökarlığı bəlkə həddən artıq idi.
Konfrans üç gün davam etdi və fasilələrdə onunla bir neçə dəfə ünsiyyət imkanım oldu. Elmi işlərimlə maraqlandı və lazım gələrsə köməyini əsirgəməyəcəyini bildirdi. Bizə yaxınlaşıb öz fotoaparatı ilə şəklimizi çəkməsi və “istəyirəm sizin şəkilləriniz məndə yadigar qalsın” deməsi onu gözümdə bir az da ucaltdı. Həmin günlər həyatımın ən parlaq xatirələrindən oldu, bu böyük insan ürəyimdə və hafizəmdə ömürlük iz qoydu.
- Sizin məqalələrinizlə tanış olanda məlum olur ki, öz sahənizin - riyaziyyatın (və fizikanın) fəlsəfə və ilahiyyatla əlaqəsini axtaran, daha doğrusu, bu elmlərin fəlsəfi-mistik dünyagörüşə təsirindən bəhs edən nadir alimlərdənsiz. Sizi bu iki aləmin qovşağına gətirən səbəblər hansılardır?
- Fəlsəfəsiz elm yoxdur, varsa da, bu elm deyil, sadəcə məlumat toplusudur. Fəlsəfə sözünün mənasını hamımız bilirik - bu, hikmət sevgisi, bilik sevgisi deməkdir.
Əslində riyaziyyatla fəlsəfə doğuluşdan bir yerdə olublar. Riyaziyyat elmini qədim filosoflar yaradıb. Fales, Pifaqor, Platon, Aristotel, Evklid, Zenon kimi filosoflar riyaziyyatı fəlsəfənin ayrılmaz hissəsi hesab ediblər, riyaziyyatın əsas prinsiplərini yaradıb, riyazi məntiqin əsasını qoyublar. Hətta mən deyərdim ki, riyaziyyatla məşgul olmaq filosof üçün bir prestij, nüfuz məsələsi idi və belə bir fikir formalaşmışdı ki, riyaziyyatdan baş çıxarmayan filosof həyatı başa düşə bilməz.
Platon Akademiyasının qarşısına “riyaziyyatı bilməyən bura daxil olmasın” sözləri yazılıbmış. Elmə fəlsəfi baxış fərqli düşüncələr formalaşdırır və bu zaman yeni nəzəriyyələr yaradılır - qeyri-Evklid həndəsəsi, Kantorun çoxluqlar nəzəriyyəsi, nisbilik nəzəriyyəsi və ya qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi... Riyaziyyatçı, ya riyaziyyat müəllimi riyaziyyatı həyatla əlaqələndirmək, gördüyü işlərin mənasını başa düşmək, tələbələrinə fənnini sevdirmək istəyirsə, oxuduqlarına və öyrəndiklərinə düşünərək yanaşmalıdır. Mən də buna çalışmışam.
- Qısa rezümə eləsək, riyaziyyat elminin hazırkı səviyyəsi bizim dünyamızın fəlsəfi-mistik anlayışı haqda nələr deyir, sizi təəccübləndirən, elmi-kütləvi məqalələr yazmağa sövq edən amillər hansılardır?
- Əvvəllər sirli və mistik görünən bəzi hadisələrə riyazi üsullarla aydınlıq gətirilib. Eramızdan beş əsr əvvəl Pifaqor dünyanın ilahi bir harmoniyasının və kainatın musiqisinin olduğunu iddia edirdi. Kepler riyazi üsullarla planetlərin orbitlərinin ellips olduğunu və onların hərəkətinin müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olduğunu göstərdi, hətta hər planetin öz “musiqisini” hesabladı.
Keçmişdə, məsələn, ildırım, şimşək mistik qüvvə, Allahın qəzəbi kimi qəbul olunurdu. Dörd əsas diferensial tənlikdən ibarət olan Maksvel tənlikləri bu hadisələri elektromaqnit fenomeni kimi izah etdi. Nisbilik nəzəriyyəsi və kvant mexanikasının kəşfi ilə bir çox hadisələr - qravitasiya dalğaları, qara dəliklər, kainatın genişlənməsi kimi fenomenlər izah olundu. Kvant kompüterləri və hətta dövrümüzün ən böyük möcüzəsi Süni İntellekt də bu kəşflərin nəticəsidir.
