Azərbaycanda son günlər qarın normadan artıq yağması ciddi məişət problemləri yaratdı. Əslində Bakıda bu sayaq güclü qar yağışı sonuncu dəfə bir neçə il bundan öncə müşahidə edilib. İnsanlar bu sayaq kütləvi yağıntının viruslara öldürücü təsir göstərdiyini düşünür. Bəs əslində ekologiya, ətraf mühit bundan necə təsirlənir: yaxşı və ya pis mənada? Biz qara təslim olduğumuz 10 gün ərzində bölgədə, yaşadığımız ərazidə nə kimi problemlər və ya üstünlüklərlə üz-üzə qalacağıq.
Ümumiyyətlə, qarın normadan artıq yağması adətən bir bölgədə uzunmüddətli iqlim müşahidələrinə əsasən müəyyən edilir. Bir ərazidə orta illik və ya aylıq qar yağıntısı miqdarından xeyli artıq qar düşdükdə, bu vəziyyət “normadan artıq qar yağıntısı” hesab olunur.
Qarın normadan artıq yağması nə zaman baş verir?
Qarın həddindən artıq yağması aşağıdakı hallarda baş verə bilər:
- Siklonların təsiri – güclü atmosfer siklonları çoxlu miqdarda nəmi özündə toplayaraq intensiv qar yağıntılarına səbəb olur.
- Dəniz və ya göl effekti – böyük su hövzələrinin yaxınlığında rütubətli hava kütlələri soyuq hava ilə qarşılaşdıqda güclü qar yağışı müşahidə edilir.
- İqlim dəyişikliyi – qlobal istiləşmə bəzi bölgələrdə ekstremal hava hadisələrinin, o cümlədən normadan artıq qar yağmasının artmasına səbəb ola bilər.
- Topoqrafik amillər – dağlıq ərazilərdə yüksəklik fərqləri səbəbindən daha çox qar yağışı qeydə alına bilər.
Bəs hansı miqdardan sonra normadan artıq qar yağışı hesab edilir? Buna da mütəxəssislərin fərqli cavabları var:
Meteoroloji normalara görə – hər bölgənin qar norması fərqlidir. Qarın normadan artıq olub-olmaması əvvəlki illərin orta statistik göstəriciləri ilə müqayisə edilərək müəyyən edilir.
İntensivliyinə görə – əgər bir sutkada 20-30 sm-dən çox qar yağırsa, bu artıq güclü qar yağıntısı kimi qiymətləndirilir.
Təsirinə görə – qarın nəqliyyatı iflic etməsi, elektrik xətlərinin sıradan çıxması, fövqəladə hallar yaratması onun normadan artıq olduğunu göstərir.
Ümumi qalınlığa görə – əgər qar qalınlığı mövsüm üçün gözlənilən göstəricidən 50%-dən çox olarsa, bu da normadan artıq qar yağışı hesab edilir.
Məsələn, əgər bir şəhərdə qışda adətən 50 sm qar yağırsa, amma həmin il 100 sm-dən çox yağıbsa, bu, normadan artıq qar kimi qiymətləndirilə bilər. Qısası, normadan artıq qar yağışı bölgənin iqlim göstəricilərindən və onun fəsadlarından asılı olaraq müəyyən edilir.
İndi keçək bunun yaratdığı fəsadlara və ya müsbət təsirlərə. Qarlı hava şəraiti ekosistemlərə həm müsbət, həm də mənfi təsirlər göstərə bilər. Bir həftə davam edən qar yağıntısının ekologiyaya təsiri aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
Müsbət təsirlər:
- Su ehtiyatlarının artması – qar əridikdən sonra yeraltı suların səviyyəsini artırır və çayları, gölləri qidalandırır.
- Torpaq münbitliyinin yaxşılaşması – qarın əriməsi torpağı nəmləndirir, bu da bitkilərin inkişafına kömək edir.
- Zərərvericilərin azalması – davamlı soyuq temperatur bəzi zərərli həşərat və mikroorqanizmlərin çoxalmasını azalda bilər.
- Havanın təmizlənməsi – qar havadakı toz və çirkləndiriciləri yerə çökdürərək atmosferi daha təmiz edir.
Mənfi təsirlər:
- Bitkilərə və ağaclara zərər – şaxtalı hava bəzi həssas bitkiləri dondura və onların inkişafını ləngidə bilər. Ağır qar budaqların sınmasına səbəb ola bilər.
- Yabanı heyvanlar üçün çətinliklər – qida tapmaq çətinləşir, çünki qar torpağı örtür və yem ehtiyatlarını azaldır.
- Şəhər ekosisteminə təsir – qarın əriməsi ilə yol duzları və kimyəvi maddələr su mənbələrinə qarışaraq çirklənməyə səbəb ola bilər.
- Torpaq eroziyası riski – sürətlə ərimə nəticəsində torpaq eroziyası arta bilər.
Bu təsirlər konkret regiondan və iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişə bilər. Qarın uzun müddət qalıb-qalmaması da onun ekoloji nəticələrinə təsir edən faktorlardandır.
Amma insan orqanizmini də yaddan çıxarmayaq. Qarlı hava təkcə qartopu oynamaq, əylənmək mənasına gəlməməlidir. Qarlı havanın ekologiyaya təsiri insan orqanizminə birbaşa və dolayı yollarla təsir göstərə bilər. Havanın təmizlənməsi və su ehtiyatlarının artması kimi müsbət təsirlərlə yanaşı, soyuq hava şəraitinin yaratdığı çətinliklər də mövcuddur.
Müsbət təsirlər:
- Təmiz hava və ağciyərlərə faydası – qar yağışı havadakı toz, qaz və digər çirkləndiriciləri yerə çökdürdüyü üçün atmosfer daha təmiz olur. Bu, tənəffüs yolları xəstəliklərindən əziyyət çəkən insanlar üçün müsbət təsir göstərir.
- Ozon səviyyəsinin yaxşılaşması – soyuq havada havadakı zərərli qazların miqdarı azalır və oksigen səviyyəsi artır, bu da insanın enerjisini və əhvalını yaxşılaşdırır.
- Allergenlərin azalması – qar bəzi allergenlərin (toz, polen və s.) yayılmasını azaldır, allergiya və astma xəstələri üçün daha rahat şərait yaradır.
Mənfi təsirlər:
- İmmunitetə təsir – davamlı soyuq hava immun sisteminin zəifləməsinə səbəb ola bilər, bu da virus və bakterial infeksiyalara yoluxma riskini artırır.
- Tənəffüs yolları problemləri – havanın soyuq və quru olması astma, bronxit və digər tənəffüs yolları xəstəliklərini şiddətləndirə bilər.
- Günəş işığının azalması və depressiya riski – qarlı havalar çox vaxt günəş işığının azalmasına səbəb olur. Günəş işığı çatışmazlığı D vitamini səviyyəsini aşağı sala və depressiya, yorğunluq, yuxusuzluq kimi problemlərə gətirib çıxara bilər.
- Buz və qarlı yolların yaratdığı xəsarətlər – qarlı havadan sonra buzlanma baş verir ki, bu da yıxılma və travma riskini artırır.
- Dəri problemləri – soyuq və quru hava dərinin qurumasına, çatlamasına və həssaslaşmasına səbəb ola bilər.
Qarın normadan artıq yağması ekosistemlərə və şəhər mühitinə həm qısa, həm də uzunmüddətli təsirlər göstərə bilər. Bunların başında su ehtiyatlarının artması dayanır. Belə ki, qar əridikdən sonra çaylar, göllər və yeraltı su mənbələri dolur, quraqlıq riski azalır. Bundan başqa, təmiz hava faktoru da önəm daşıyır. Qalın qar qatı atmosferdəki toz və zərərli hissəcikləri çökdürərək havanı daha təmiz edir.
Bitkilərin qorunması – qar istilik izolyasiyası effekti yaradır, torpağı və bitkiləri sərt şaxtalardan qoruyur.
Zərərvericilərin azalması – həddindən artıq qar bəzi həşərat və gəmiricilərin populyasiyasını azalda bilər.
Amma qar bitsə də, indi təbiət onun bəzi fəsadları ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətindədir. Məsələn, ilk növbədə meşə və bitki örtüyünə dəyən ziyanı hesablamaq lazımdır. Ağır qar ağacların budaqlarının sınmasına, bitkilərin havasız qalaraq çürüməsinə səbəb ola bilər. Bundan başqa, torpaq eroziyası riski var. Sürətli qar əriməsi sel və daşqınlara səbəb ola bilər, bu da torpaq eroziyasını artırır.
Heyvanlar üçün çətinliklər – yabanı heyvanların qida tapması çətinləşir, bəzi növlərin ölüm faizi yüksəlir.
Şəhər mühitində problemlər – yollarda nəqliyyatın iflic olması, elektrik xətlərinin sıradan çıxması, suyun donması kimi infrastruktur problemləri yaranır.
Suların çirklənməsi – yollara səpilən duz və kimyəvi maddələr qarla birlikdə çaylara və yeraltı sulara qarışaraq çirklənməyə səbəb ola bilər.
Ümumiyyətlə, qarın normadan artıq yağması təbiət üçün müəyyən faydalar versə də, ekoloji tarazlığı pozaraq müxtəlif risklər yarada bilər. Bu təsirlərin idarə olunması üçün qar təmizləmə və ətraf mühitin mühafizəsi tədbirləri həyata keçirilməlidir.
Yazını hazırladı: Sevinc TELMANQIZI
