ABŞ Rusiya və İrana qarşı sanksiyaları gücləndirərək bu ölkələrin ən gəlirli ixrac məhsulu olan nefti hədəfə alır.
Vaşinqton hər iki ölkənin qeyri-qanuni yollarla neft daşımaq üçün istifadə etdiyi və izlənilməsi çətin olan "kölgə donanmalarını" hədəfə alıb.
Sanksiyalar Rusiya və İran neftinin əsas alıcısı olan Çinin təchizatına maneələr yaradıb. Bu addım qlobal bazarda neft təklifində çatışmazlıq yaradaraq qiymətlərin kəskin artmasına səbəb olub.
Tramp administrasiyası Rusiya və İran neftinə qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiq edə bilər ki, bu da neft qiymətlərinin daha da yüksəlməsinə gətirib çıxara bilər.
Rusiya və İran nə qədər neft ixrac edir və kimlər alır?
Rusiya neft ixracatı ilə bağlı məlumatları məxfi saxlayır. Lakin Beynəlxalq Enerji Agentliyinin ("IEA") hesablamalarına görə, Rusiya gündəlik 7,33 milyon barel neft ixrac edir.
Enerji və Təmiz Hava Araşdırmaları Mərkəzinin məlumatına görə, Rusiya Çinin əsas neft tədarükçüsüdür. Həmçinin Hindistanın neft idxalının üçdə birini də Rusiya təmin edir.
Böyük Britaniya və ABŞ 2022-ci ilin mart ayında Rusiyadan neft idxalını qadağan edib.
Rusiya hər il neft satışından təxminən 190 milyard $ gəlir əldə edir ki, bu da Ukraynadakı müharibəni maliyyələşdirməsinə kömək edir.
Dünyanın ən böyük yeddi iqtisadiyyatına sahib ölkələrdən ibarət "G7" qrupu Rusiya neftinin bir bareli üçün 60 $ maksimal qiyməti müəyyən edib. Hər bir "G7" ölkəsi bu məhdudiyyəti öz yurisdiksiyasındakı nəqliyyat və sığorta şirkətləri vasitəsilə tətbiq edir.
Lakin enerji və əmtəə bazarlarına dair məlumat təqdim edən "Argus Media" şirkətindən Nil Fleminqin sözlərinə görə, "maksimal qiymət təsirsiz olub". O bildirir ki, "ötən ilin böyük hissəsində Ural nefti kimi Rusiya nefti barel başına 60 $-dan, bəzən isə 75 $-dan yuxarı qiymətlə satılıb".
İran da neft ixracatı ilə bağlı məlumatları gizli saxlayır. Lakin onun gündəlik təxminən 1,7 milyon barel neft satdığı və bunun 1,2-1,3 milyon barelinin Çinə göndərildiyi ehtimal edilir.
Bəzi mənbələrə görə, İran Hindistana da gündəlik 400 min barel neft satır.
ABŞ 2012-ci ildən etibarən İran neftinin idxalını və bu ölkənin neft ixracı ilə məşğul olan xarici şirkətlərin ABŞ-da fəaliyyət göstərməsini qadağan edib.
Vaşinqton İranın nüvə silahı və ballistik raket proqramını inkişaf etdirmək, həmçinin "HAMAS", "Hizbullah" və husilər kimi silahlı qrupları dəstəkləmək üçün maliyyə mənbələrindən istifadə etməsinin qarşısını almaq istəyir.
Donald Tramp prezidentliyi dövründə - 2019 və 2020-ci illərdə bu sanksiyaları daha da sərtləşdirib.
Buna baxmayaraq, İran hələ də Çinə böyük həcmdə neft sata bilir. Bunun əsas səbəblərindən biri odur ki, neftin əhəmiyyətli hissəsi "çaydandan" adlanan kiçik neftayırma zavodları tərəfindən alınır.
Fleminq bildirir ki, "bu zavodların ABŞ ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və onların sanksiyalardan yayınmasını müəyyənləşdirmək çətindir".
Son dövrdə Rusiya və İran neftinə qarşı hansı sanksiyalar tətbiq olunub?
Həm Rusiya, həm də İran neft ixracatçıları sanksiyalardan yayınmaq üçün müxtəlif metodlardan istifadə edirdilər. Rusiya "kölgə donanması", İran isə "qaranlıq donanma" adlandırılan tanker şəbəkələri yaratmışdı.
"Kölgə donanmasına" daxil olan tankerlər sahiblərinin kimliyi haqqında məlumatların gizli saxlanıldığı ölkələrdə qeydiyyata alınıb. Bu isə Vaşinqtonun sanksiyalardan yayınan gəmi sahiblərini cəzalandırmasını çətinləşdirir.
"Qaranlıq donanma" tankerləri isə marşrutlarını gizlətmək üçün açıq dənizdə izləmə sistemlərini söndürərək görünməz olur.
Bayden administrasiyasının son aylarında - 2025-ci ilin yanvarında ABŞ Rusiya və İran neftini daşıyan 183 tankere və iki Rusiya şirkətinə - "Qazprom Neft" və "Surqutneftqaz"a qarşı sanksiyalar tətbiq edib.
ABŞ 2024-cü ilin oktyabrında İranın İsrailə hücumuna cavab olaraq İran neftini daşıyan tankerləri hədəfə alıb. Həmin ilin dekabrında isə həm Rusiya, həm də İran nefti daşıyan gəmilərə qarşı yeni sanksiyalar tətbiq edilib.
Məlumat şirkəti "Kpler"in eksperti Homayun Fələkşahinin sözlərinə görə, ABŞ İran neftini daşıyan gəmilərin 23%-nə, Rusiya neftini daşıyan gəmilərin isə 9%-nə sanksiya tətbiq edib.
Fələkşahi bildirir ki, "Çinin idxal etdiyi Rusiya və İran neftinin həcmi 20-25% azalıb". "Çin sahillərində təxminən 20 milyon barel neft daşıyan gəmilər lövbər salıb, lakin yükü boşalda bilmirlər. Bunun səbəbi odur ki, İran neftinin əsas təyinat nöqtəsi olan Şandunq limanı sanksiya siyahısında olan heç bir tankeri qəbul etmir".
Hökumət mənbələrinə görə, Hindistan da ABŞ-nin sanksiya tətbiq etdiyi Rusiya neftini qəbul etməyi dayandıracaq.
Fələkşahinin fikrincə, son aylarda neft qiymətlərinin artmasının əsas səbəbi sanksiya xəbərləridir.
2024-cü ilin yanvarında Rusiya neft ixracına dair sanksiya xəbərləri "Brent" markalı neftin qiymətinin son beş ayda ilk dəfə barel başına 80 $-ı keçməsinə səbəb olub. Daha sonra qiymət yenidən 80 $-ın altına düşüb.
Fələkşahi deyir ki, "Rusiya və İranın neft ixracatçıları həmişə sanksiyalardan yayınmağın yollarını tapıblar, məsələn, xam neftlərini digər gəmilərə ötürərək".
Gələcəkdə daha sərt sanksiyalar gözlənilirmi?
"Royal United Services Institute" ("RUSI") tədqiqat mərkəzinin eksperti Burcu Özçelik hesab edir ki, Tramp İranın neft sektoruna qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiq edə bilər, çünki ilk prezidentliyi dövründə bu sahəyə "maksimum təzyiq" göstərib.
Ekspertin sözlərinə görə, "qeyri-qanuni neft əməliyyatları İran İnqilab Keşikçilərinə və Tehranın dəstəklədiyi qruplara maliyyə imkanı yaradır".
Əgər Rusiya və İranın neft ixracatı azalarsa, bu, 2025-ci ildə qlobal bazarda təklifin azalmasına və qiymətlərin daha da yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Rəhim
