Cənubi Qafqaz Şərq və Qərbin, Şimal və Cənubun kəsişdiyi əbədiqovşaqdır. Bölgənin coğrafiyası və tarixi, bir-birinə zidd olankontrastlar və təzadlar ilə dolu qarışıq mozaikaya bənzəyir. BuradaŞərqi Avropa öz əlini Yaxın Şərqə uzadır, Mərkəzi Asiya isəpostsovet mirası vasitəsilə öz ambisiyalarını pıçıldayır. Bu,insanların və millətlərin talelərinin görünməz geopolitik tellərləbir-birinə bağlandığı, genişmiqyaslı münaqişənin isə düşünülməmişbir cümlədən belə alovlana biləcəyi bir məkandır.
Son onilliklərdə Cənubi Qafqaz yalnız ərazilər uğrunda deyil,həm də düşüncələr, nüfuz və resurslar uğrunda mübarizənin yenimeydanına çevrilib. Bu region, sanki kamerton kimi, Yaxın Şərqdəbaş verən hər bir böhranın sədasını dərhal hiss edir. Və CənubiQafqaz üçün heç bir hadisə Suriyadakı vətəndaş müharibəsi qədərtəsirli və narahatedici olmamışdı - bu müharibənin əks-sədasıXəzərin sahillərinə və Qafqazın keçidlərinə qədər yayılıb.
Suriyadakı müharibə köhnə və qanlı yaraları yenidən açdı.Azərbaycan gördü ki, onun bəzi vətəndaşları radikal cihadçıtəbliğatın tələsinə düşərək yad müharibəyə qoşulur. Ermənistan isəsuriyalı qaçqınları qəbul etdi, lakin bu, yalnız humanizm naminədeyildi - onların arasında tezliklə Qarabağ cəbhəsində ermənisilahlı dəstələrinin tərkibində iştirak edənlər də peyda oldu. Eynizamanda, İrəvan öz təhlükəli oyununu davam etdirərək, Suriyaya ruskontingenti ilə birgə hərbçilər göndərdi və bununla da beynəlxalqarenada öz mövqelərini gücləndirməyə çalışdı.
Fəqət Ermənistan rəhbərliyi anlamadı ki, çorx məhdud resurslu,yoxsul, etibarlı müttəfiqləri olmayan bir ölkə belə qərarverməməlidir.
Bu zaman Türkiyə, İran və Rusiya - Cənubi Qafqazın üç böyükqonşusu - Astanada Suriya məsələsinə dair format yaradaraq, özqaydalarını qurmağa çalışdılar. 2023-cü ilin sonunda Rusiyanın vəİranın Suriyada məğlubiyyəti sabitlik illüziyasını məhv etdi. Buməğlubiyyət Yaxın Şərq dramının yeni pərdəsinə giriş oldu. Yenioyunçular səhnəyə çıxır, yeni ziddiyyətlər yaranır və vəziyyətQafqazın hava şəraiti kimi gözlənilməz olur.
Bu mürəkkəb prosesdə Cənubi Qafqaz kənardan müşahidəçi deyil.Bu, Yaxın Şərq siyasətinin burulğanına cəlb olunan bir regiondur.Ermənistanın ABŞ-la Xartiya imzalaması və "İŞİD-ə qarşı koalisiyadaiştirakı" İrəvanın böyük güclərin oyununda yer almağa cəhdgöstərdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir. Halbuki ermənilər çoxvaxt sadəcə bu taxtada bir piyada rolunda qalır.
Azərbaycan isə daha praqmatik və incə şəkildə hərəkət edir.Bakı, təcrübəli bir diplomatın soyuqqanlılığı ilə həm müttəfiqlər,həm də rəqiblər arasında manevrlər edir. Prezident İlham ƏliyevinTürkiyə, İsrail və İraq Kürdüstanının liderləri ilə görüşlərigöstərir ki, Azərbaycan ziddiyyətləri yumşaltmağa və müxtəlifmaraqlar arasında uzlaşma nöqtələri tapmağa qadir olan vasitəçiroluna hazırdır.
Yaxın Şərq mürəkkəb bir pazldır, burada hər bir detalın özəhəmiyyəti var. Türkiyə və İsrail bu oyunun iki əsas oyunçusudur vəonların münasibətləri gah gərginləşir, gah da barış içində davamedir. Azərbaycan, həm Türkiyənin, həm də İsrailin unikal müttəfiqiolaraq, bu dialoqun mərkəzində dayanır. Ankara və Təl-Əvivin mühümrollar oynadığı mövcud status-kvo Bakının maraqlarına cavab verir,çünki bu, iqtisadi və enerji layihələrinin reallaşdırılması üçüntələb olunan sabitliyi təmin edir.
Azərbaycanın enerji diplomatiyası bu hekayənin ayrıca birfəslidir. Cənub Qaz Dəhlizi Avropa üçün bir xilaskar halqasınaçevrilib və Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq istəyən Avropaüçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Son bir ildə Azərbaycanın Avropayaqaz ixracının 13% artaraq, 11,4 milyard kubmetr təşkil etməsi adibir statistika deyil. Bu, kiçik, lakin qürurlu bir ölkənin dünyaenerji xəritəsində mühüm oyunçuya çevrilməsinin rəmzidir. AvropaKomissiyası 2027-ci ilə qədər qaz tədarükünü 20 milyard kubmetrəçatdırmağı vəd edib. Azərbaycan coğrafi mövqeyindən və enerjipotensialından istifadə edərək, Şərq ilə Qərb arasında təkcəcoğrafi deyil, həm də enerji körpüsünə çevrilir.
Cənubi Qafqaz təkcə enerji ilə yaşamır. Bakı diplomatiyası həmsiyasi, həm də hərbi məsələləri əhatə edir.
Türkiyə ilə birgə keçirilən hərbi təlimlər Azərbaycanın müdafiəqabiliyyətini gücləndirir və iki ölkənin regional təhlükələrə qarşıbirgə reaksiya verməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. Bununlayanaşı, Azərbaycan müdriklik göstərərək, potensial fəlakətlənəticələnə biləcək münaqişələrə cəlb olunmamaq üçün diqqətliaddımlar atır.
Azərbaycan bu gün təkcə geosiyasi proseslərin fəal iştirakçısıyox, həm də dünya enerji arxitekturasının mərkəzi elementlərindənbirinə çevrilib. Ölkəmizin regionun əsas enerji mərkəzlərindən birikimi rolu artıq şübhə doğurmur. 2023-cü ildə Azərbaycanın Cənub QazDəhlizi vasitəsilə Avropaya qaz ixracı 11,4 milyard kubmetrə çatıbki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 13% artım deməkdir. Bu artımsadəcə rəqəm deyil - bu, Rusiya qazından asılılığın azaldığı birzamanda enerji böhranı ilə üzləşən Avropa üçün xilasedicihalqadır.
Avropa İttifaqı artıq Azərbaycanı "etibarlı tərəfdaş" kimirəsmən tanıyıb. Xatırladaq ki, Avropa Komissiyasının prezidentiUrsula fon der Lyayen Bakının strateji əhəmiyyətini vurğulayaraqbildirmişdi: "Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminedilməsində əsas tərəfdaşa çevrilib. Biz 2027-ci ilə qədərAzərbaycandan qaz tədarükünü ikiqat artıraraq 20 milyard kubmetrəçatdırmağı planlaşdırırıq".
Bu enerji xəritəsi Azərbaycana Şərqlə Qərb arasında vasitəçilikrolunu gücləndirməyə imkan verir. Bakıdakı çevik və düşünülmüşenerji diplomatiyası təkcə Yaxın Şərqdəki mürəkkəb münaqişələrinhəllində iştirak üçün qapıları açmır, həm də ölkəni regional liderkimi möhkəmləndirir.
Azərbaycanın beynəlxalq uğurunun əsas dayaqlarından biri Türkiyəilə hərbi ittifaqdır. 2021-ci ildə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi ikiölkə arasında hərbi əməkdaşlığın yeni mərhələsini açıb. Sözügedənanlaşma yalnız kağız üzərində qalmayan, praktika ilə təsdiqlənənbir istiqamətdir. 2023-cü ildə keçirilən "Sarsılmaz Qardaşlıq"təlimləri müttəfiqlərin istənilən regional təhdidlərə cavab verməyəhazır olduğunu göstərdi. Minlərlə hərbi qulluqçu və onlarla texnikabu niyyətlərin ciddiliyini əyani şəkildə nümayiş etdirdi.
Bu əməkdaşlıq yalnız simvolik dəstəkdən ibarət deyil. Suriyanınşimalında PKK terror təşkilatının yerli bölmələrinə qarşı ədalət vəhaqq mübarizəsi aparan Türkiyə Azərbaycanda etibarlı müttəfiqinigörür. Bakı isə öz növbəsində bu yaxınlıqdan istifadə edərək,geosiyasi çəkisini artırır. Bu xüsusilə region yeni münaqişələrastanasında balansda durarkən mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ermənistan çətin geosiyasi durumda sağ qalmaq üçün Qərblə dərininteqrasiya yolunu seçdi, ancaq məzkur strategiyanın arxasındaciddi risklər dayanır.
Birincisi, Ermənistanın Suriyada terroçu kürd qruplaşmaları iləaktiv əməkdaşlığı Türkiyəni narahat edir – bu qonşunun regionaltəsirini nəzərə almamaq mümkün deyil. Belə siyasət, çox güman ki,Ermənistanın daha da təcrid olunmasına gətirib çıxaracaq. Onsuz daiqtisadi və hərbi çətinliklər yaşayan Ermənistan üçün bu təcriddaha ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Dünya Bankınınməlumatlarına görə, Ermənistanın ÜDM-i 2023-cü ildə cəmi 15,2milyard dollar təşkil edib və bu, regionun ən zəifiqtisadiyyatlarından biridir. Müqayisə üçün Azərbaycanın eynidövrdə ÜDM-i 74 milyard dollara çatıb ki, bu da Ermənistanıngöstəricilərini beş dəfə üstələyir.
İkincisi, İrəvanın Qərb təşəbbüslərinə bel bağlaması çox vaxtnəticəsiz qalır. Avropa İttifaqı ölkələrinin, xüsusilə FransanınErmənistanda nəqliyyat layihələrini dəstəkləmək vədləri daha çoxbəyanatlar səviyyəsində qalıb. 2023-cü ildə Fransa Ermənistanainfrastruktur layihələri üçün cəmi 50 milyon dollar ayırıb ki, buda genişmiqyaslı planların həyata keçirilməsi üçün kifayət deyil.Bu, Ermənistan diplomatiyasının milli maraqlarını effektiv şəkildəqorumaqda nə qədər aciz olduğunu bir daha göstərir.
Azərbaycan enerji və hərbi əməkdaşlıq vasitəsilə, həm Avropa,həm də Yaxın Şərq üçün mühüm tərəfdaş rolunda çıxış edərək, sabitbir strategiya ilə irəliləyir. Ermənistan isə böyük güclərinoyununda yer tapmaq üçün çırpınaraq, məhdud resurslar vəqeyri-müəyyən diplomatik kursu ilə özünü daha da təcridə salır.
Cənubi Qafqaz mübarizənin, resursların və sabitliyintəmərküzləşdiyi meydandır. Lakin yalnız çevik və strateji düşünəbilənlər bu oyunda qalib gələ bilərlər. Azərbaycan isə artıqgöstərib ki, bu mübarizədən qalib ayrılmaq üçün lazım olan hər şeyəmalikdir.
Azərbaycan öz üstünlüklərini - enerji potensialından tutmuşTürkiyə ilə hərbi ittifaqına qədər – ustalıqla istifadə edərək,ölkəsini regional liderə və Avropa ilə Yaxın Şərq üçün stratejitərəfdaşa çevirib. Bunun əksinə, Ermənistan böyük güclərinqaydaları ilə oynamağa çalışsa da, uğur qazanmaq üçün yalnızambisiyanın deyil, həm də real resursların lazım olduğunuanlamır.
Azərbaycan üçün Yaxın Şərqdə sabitlik sadəcə arzudan ibarətdeyil, həyati əhəmiyyət kəsb edən bir zərurətdir. Regionalmünaqişələr əsas nəqliyyat yollarını dərhal dəyişə bilər. Məsələn,Orta Asiyanı Avropa ilə birləşdirən Transxəzər dəhlizi artıq qlobalticarət üçün mühüm bir marşruta çevrilib. 2023-cü ildə bu dəhlizvasitəsilə yük daşımalarının həcmi 18% artaraq, 35 milyon tonaçatıb. Bu, sadəcə quru rəqəm deyil - bu, Azərbaycanın coğrafimövqeyini iqtisadi aktivə çevirdiyinin göstəricisidir.
Azərbaycanın gücü təkcə coğrafiyada deyil. Belə ki, Bakı özünüTürkiyə və İsrail arasında bir “körpü” kimi göstərərək, bu ikimüttəfiq arasında münasibətləri yumşaltmağı bacardı. İsraillianalitiklər dəfələrlə vurğulayıblar ki, Azərbaycan Ankaranın vəTəl-Əvivin gərgin münasibətlərini yumşaltmaqla onların arasındabalans yaradıb.
Bu diplomatik strategiya təkcə danışıqlar aparmaq bacarığıdeyil. Bu, hər kəsin təsir sahəsi uğrunda mübarizə apardığı birmühitdə Azərbaycanın öz mövqelərini möhkəmləndirməyə yönəlmişuzunmüddətli kursudur.
Azərbaycan üçün təkcə Türkiyə ilə ittifaqı qorumaq deyil, həm dəİsraillə münasibətləri inkişaf etdirmək vacibdir. Bu, mürəkkəbgeosiyasi mühitdə tarazlıq yaratmağa imkan verir.
Qlobal güclərlə müqayisədə məhdud resurslara malik olanAzərbaycan hər bir fürsətdən maksimum faydalanmağı bacarır. Bakınındiplomatiyası irəliyə oynamağı bacaran, risklə ehtiyatı harmoniyaiçində birləşdirərək müttəfiqlər və rəqiblər arasında unikaltarazlıq yaradan siyasətdir.
Azərbaycanın diplomatiyası fonunda Ermənistan öz rolunu tapmaqüçün mübarizə aparır. Ermənistanın qərb strukturlarına inteqrasiyacəhdləri çox vaxt məyusluqla nəticələnir. Məhdud iqtisadiresurslar, zəif diplomatik mövqe və aydın strategiyanın olmamasıonun təcridini daha da dərinləşdirir.
Cənubi Qafqaz isə sabitlikdən faydalanmağı bacaran birregiondur. Ermənistan isə bunun tam əksinə, "bulanıq suda balıqaxtarmaq" siyasətini davam etdirir. Ancaq tarix göstərir ki, bu cürcəhdlər nadir hallarda uğurla nəticələnir. Azərbaycan körpülər inşaetdiyi halda, Ermənistan hələ də təcrid vəziyyətində qalır və qərbhimayədarlarından dəstək gözləyir. Himayədarlar çox vaxt sözlərdənuzağa getməyə hazır deyillər.
Regionun gələcəyi onun dəyişən dünyaya uyğunlaşmaq qabiliyyətiilə müəyyən ediləcək. Bu region, böyük güclərin maraqlarınıntoqquşduğu bir məkanda, yalnız mübarizə meydanı deyil, eyni zamandadialoq üçün bir platforma olmaq şansına sahibdir. Sual isə budur:onun liderləri bu şansı düzgün dəyərləndirə biləcəklərmi?
Bölgəmiz sanki bir şahmat taxtasıdır, burada hər bir gedişoyunun nəticəsini dəyişə bilər. Azərbaycan göstərir ki, həttaqeyri-müəyyənlik şəraitində belə praqmatizmə, coğrafi üstünlüklərəvə diplomatik çevikliyə əsaslanaraq uğurlu strategiyalar qurmaqmümkündür. Bakı çağırışları yeni imkanlara çevirərək öz mövqelərinimöhkəmləndirir, Ermənistan isə regional proseslərin kənarındaqalaraq böyük oyunda rolunu itirmək riski ilə üzləşir.
Cənubi Qafqazda təsir, resurslar və sabitlik uğrunda mübarizəyalnız indi başlayır. Və Azərbaycan artıq bu oyunun qaydalarını özxeyrinə müəyyənləşdirməyi bacarıb, rəqiblərini isə çox arxadaqoyub.
Geosiyasi oyun davam edir və Cənubi Qafqaz bu oyunun əsaslövhəsinə çevrilib. Burada yalnız strateji düşünməyi vəuyğunlaşmağı bacaranlar öz mövqelərini qoruyub saxlayacaq və yeniimkanlardan faydalana biləcəklər. Azərbaycan artıq sübut edib ki,bu oyundan qalib ayrılmaq üçün bütün şanslara sahibdir.
