Əvvəli burada
Macar sindromu
Benedikt Anderson yazır ki, XIX əsrin ortalarında Macarıstanda milli qüvvələr dövlət dilini madyar dili etmək üçün hərəkətə keçəndə ən böyük müqaviməti ölkədəki latındillilərdən gördülər. Latındillilər uzun müddət Avstriya–Macarıstan imperiyasının tərkibi kimi cəmiyyətin elitasını (siyasi, iqtisadi, maliyyə, ziyalı və s.) təşkil etmişdilər. Onlar sadəcə, latınca danışmırdılar – həyatları, davranışları, dünyaya baxışları “latınca” idi. Onlar macar cəmiyyətinin “qaymaqları” sayılırdılar, imtiyazları böyük idi. Madyar dilində danışanlara ikrah və təkəbbürlə yanaşırdılar. Onları “türk tör-töküntüləri” adlandırırdılar (mən “macarlar türkdür” iddiasını irəli sürmürəm, lakin adı “Atilla” olanın etnik kimiliyi, məncə, kökdən məlumdur).
Maraqlıdır, B.Anderson şahidlik edir ki, almanlar latın dilindən dövlət dili kimi imtina edəndə Macarıstanda olduğu səviyyədə müqavimətlə rastlaşmadılar. Yəni alman şüuru və mentalitetində “almanlıq” yüksək səviyyədə olmuşdur. Eyni imperiyada yaşayan iki xalqın öz milli kimliyi və dilinə, mental özəlliyinə bu cür fərqli yanaşmasının səbəbi nə idi, görəsən?
Sonra, Avstriyada imperiyadan sonra milliləşməkdə aparıcı rolu əsasən hakimiyyətdə olanlar oynadılar. Macarıstanda isə əsas kimi müxalif cəbhədən milliləşmək impulsu götürülürdü. Üstəlik, hakimiyyətdə olan qüvvələr sırasında latındillilər ciddi müqavimət göstərirdilər. Səbəb?
Ancaq macarlar mübarizəni dayandırmadılar və müəyyən müddətdən sonra istədiklərinə nail oldular. Macarıstanda madyar dili dövlət dili oldu. Həm də latındillilərin təqdim etməyə çalışdığı kimi nə mədəniyyət aşağı düşdü, nə dövlət zəiflədi, nə də “dünya dağıldı”. Əksinə, indi Macarıstan Avropa İttifaqının üzvüdür, söz sahibidir və macarlar latın dilində danışmırlar.
Bəs niyə latındillilər inad edirdilər? Əslində, inad etmirdilər, onlar üçün məsələ həyati əhəmiyyətli idi. Çünki latın dilində danışıb, latın kimi yaşamaqla, Macarıstana və dünyaya “latınca” baxmaqla özlərinin elitasını formalaşdırmışdılar – imtiyazı, maliyyə imkanları, idarəetmə sərbəstliyi ilə. Milliləşmək bunları itirmək demək idi. B.Anderson məhz bu faktoru önə çəkir və onu “macar sindromu” adlandırır.
Deməli, kimin hansı dildə danışaraq elita olması sadəcə “dil sərbəstliyi” deyildir. Bu, mentallıqdır, sosial mühiti “görmək üsulu”dur, elitar mühiti formalaşdırmaqdır. Macar sindromu göstərir ki, yad dili elitar sayanların artdığı və müəyyən həddi keçərək cəmiyyətin elitasında ciddi yer tutduğu zaman, öz dili və ya həyat tərzi belə arxa plana keçə bilir. İnsan özü öz dilinə və kökünün həyat tərzinə yuxarıdan aşağı baxır. Araşdırılmalı mövzudur, məncə!
Azərbaycan təcrübəsi hansı gerçəkliyi ortaya qoyur?
Azərbaycan təcrübəsi
Azərbaycan güclü mental, mədəni, mənəvi və əxlaqi ənənəsi olan məmləkətdir. Tarix boyu burada yaşayan insanlar bir-birini nəinki qəbul etmiş, hətta birgə mədəniyyət yaratmışlar. O mədəniyyətin adı “Azərbaycan mədəniyyətidir”! Tarixin müəyyən dönəmlərində regionun ən güclü ideyaları Azərbaycanda formalaşmışdır. Səfəvilərin nümunəsində əsrlərlə bu ölkədə türk dili dövlət dili olmuşdur. Nadir şahın ilk fərmanı türkcədir: Məzhəb ayrı-seçkiliyinə son qoyulmsı ilə bağlı fərmanı nəzərdə tuturam.
Hətta ondan əsrlər öncə Osmanlını yaradan Osmanın qaynatasının ona vəsiyyəti Azərbaycan türkcəsindədir. Tarixdən məlumdur ki, Ərdəbilin qaramanlar tayfasından olan Şeyx Ədəbalı Osman Qazinin qaynatasıdır. İslamı çox gözəl bilirmiş və olduqca ədalətli imiş. Osman Qazinin siyasi, mənəvi və əxlaqi yetişməsində Şeyx Ədəbalının rolu çox olmuşdur.
Həmin vəsiyyətin orijinalında yazılmışdır: “Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir”! Bu, Azərbaycan türkcəsi və ya Konstitusiyamızda yazıldığı kimi “Azərbaycan dili” deyilmi? Bu, Azərbaycan dilinin əsrlərlə geniş bir arealda həm dövlət, həm də mədəniyyətcə ünsiyyət dili olduğunu göstərmirmi? XII-XIII əsrlərdə rus dilinin bu kimi funksiya yerinə yetirdiyini təsdiq edən fakt vardırmı? İslamın çiçəkləndiyi dönəmdə neçə azərbaycanlı dünyanın məşhur elm, poeziya, fəlsəfə və s. sahələr üzrə adamlarından olmuşdu? O vaxtı “İqor polku” harada idi? Türk dünyası “Dədə Qorqud dilində” danışanda ruslar hansı dildə danışırdılar?
Xaqani, Nəsimi, Nəimi, Nizami, Füzuli təfəkkürü dünyanı heyran qoyanda hansı rus ziyalısı onlara tay ola bilmişdi? Əlbəttə, biz rusların mədəni, elmi, poetik potensiallarını qətiyyən şübhə altına almaq fikrində deyilik. Əsas məqsəd yad bir dili Azərbaycan dilindən daha potensiallı və qədimi göstərməyin anlamsız, mənasız və tarixi sübutu olmayan boş bir məşğuliyyət, başaldatma, Azərbaycanın “türk ailəsinin üzvü olması” kimi prinsipial və tarixi tezisə qarşı gizli müqavimət olayı olduğunu demək istəyirik.
Gəldik, əsas mətləbə. Bəli, məsələ dil bilməkdə deyildir, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi əsrlərdir düşdüyü asılı vəziyyətdən ləyaqətlə, qürurla və birdəfəlik çıxmaq üçün dövlətin yeritdiyi siyasətin mahiyyətinə münasibətlə bağlıdır. Necə ki, macarların sırasında latından qopmaq istəməyənlər vardı, eynilə biz azərbaycanlıların sırasında da rusçuluqdan aralanmaq istəməyənlər vardır. Dil bəhanədir.
