Aradan neçə gün keçməsinə baxmayaraq, hələ də dünya ictimaiyyəti ABŞ prezidenti Donald Trampın Ağ Evdə qəbul etdiyi Ukrayna lideri Vladimir Zelenskiyə göstərdiyi kobud və təhqiramiz münasibətdən, Ukraynanı Rusiyanın təcavüzü qarşısında tək buraxaraq geri çəkilməsindən danışır.
Artıq dünyada millətindən və dinindən asılı olmayaraq heç kim özünü təhlükəsiz hiss etmir. Zatən hakimiyyətə gələn kimi Kanadaya, Panamaya, Qrenlandiyanın timsalında Danimarkaya ərazi iddiaları irəli sürən, Qəzzanı sadəcə bir mülk kimi satın alaraq min illərlə orada yaşayan xalqı sürgün etmək və ərazidə özü üçün cah-cəlal yaratmaq istədiyini amiranə şəkildə elan edən Trampın davranışı dünyada pis nələrinsə olacağını göstərir. Ukrayna isə bu proseslərin sadəcə önündəki cəbhədir.
Kiyevdə yerləşən Ukrayna Vətəndaş Cəmiyyəti Problemləri üzrə Araşdırma Mərkəzinin direktoru Vitali Kulikin Hafta.az-a eksklüziv müsahibəsində Ağ Evdə baş verənlərdən ta Ukrayna cəbhəsindəki proseslərədək, maraqlı məqamları aydınlatmağa çalışdıq:
- Trampın davranışı məni qəti təəccübləndirmir. Bu, onun həmsöhbətinə öz gündəmini sırımaq, təzyiq göstərmək və tabe etmək kimi adət üsuludur. Trampın İordaniya kralı və ya digər siyasi xadimlərlə açıq danışıqlarına nəzər salsaq, o zaman bir çox hallarda onun alçaq və qəddar davranışının şahidi olarıq. Amma biz gözləmirdik ki, Tramp və Vens açıq-aşkar yalan danışacaq və təcavüzkarın tərəfinə keçəcəklər. Kobudluğu və şəxsi təhqirləri bağışlaya bilərsiniz, amma bu şəxsi qürur deyil. Tramp və Vens Zelenskini deyil, bizə hücum edən Rusiya ilə müharibədə olan Ukraynanı və onun xalqını təhqir etdi. Biz öz canımızı, millət olaraq yaşamaq haqqımızı müdafiə edirik. Putin bizə qarşı soyqırım müharibəsi aparır. Tramp və Vens əslində bunu inkar edirlər. Trampın planı, sadəcə “atəşi dayandırın və bunun əvəzini ödəyin”dir. Atəşi dayandırmaq döyüşün ortasında silahı atmaq, səngərdə ayağa qalxıb başından güllə almaq deməkdir. Və Tramp bizi öldürən güllənin dəyərinin ödənilməsini də tələb edəcək.
- Tramp Zelenskini dinləmək istəmirdi. Sanki demək istəyirdi ki, Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsi ona maraqlı deyil və hətta Putinin müdafiəçisi kimi görünürdü. Qəribədir, ABŞ rəhbəri Qərb dəyərlərini unutdumu, niyə əziləni müdafiəsiz buraxıb, işğalçıya tərəf oldu?
- Tramp heç bir dəyərə inanmır. Daha doğrusu, maddi dəyərlərə, cibindəki dollara inanır. Hazırkı administrasiya Reyqan və ya iki Buş administrasiyasından xatırladığımız ənənəvi Respublikaçılarla əlaqəli deyil. Tramp və MAGA-nın bəyan etdiyi ideyalar respublikaçılıq, hüquq və azadlıq, ənənəvi xristian prinsiplərinin mühafizəkarlığı və “ədalət vasitəsilə güc” deyil. Bunun əvəzinə, Trampistlər Kurtis Yarvinin “Qaranlıq Aydınlanma” əsərindən müxtəlif sui-qəsd ideyalarının simbiozunu, Tila və Maskın yeni texno-mütləqiyyəti haqqında fikirləri, QAnonun cəfəngiyyatını və Stiv Bannonun alternativ hüquqlarını etiraf edirlər. Trampistlər "elitanın sui-qəsdinə" qarşı müharibə apardıqlarına inanırlar. Amma reallıqda ABŞ-ın, respublika hökumətinin əsaslarını məhv edirlər. Onlar nəzarət və tarazlıq sistemini məhv edirlər, Tramp və Maska heç nə və ya heç kim tərəfindən məhdudlaşdırılmayan mütləq güc verirlər. Tramp Amerikanın missiyasını azadlığı və ədalətli dünyanı müdafiə etmək kimi görən ABŞ-ın qurucu atalarının qoyduğu prinsipləri pozur. Trampçılar tiranlara və qatillərə müqavimət göstərənlərlə, azadlıq uğrunda mübarizə aparanlarla barrikadanın eyni tərəfində dayanmaqdan imtina edirlər. Tramp hesab edir ki, hamını və hər şeyi almaq olar, hər kəs onlarla iş görə bilər. Amma bu doğru deyil. Elə məxluqlar var ki, onlarla işləmək mümkün deyil. Onlar müzakirə edilə bilməz. Onlar danışıqların mümkünlüyünü gözlənilmədən vurmaq üçün tələ kimi görürlər. Bu, Putinin Rusiyasıdır.
- Zelenskinin Trampa və Vensə bir xəbərdarlığı ldu: sizing əla okeanınız var…
- Tramp İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl təcavüzkarı sakitləşdirməyin kədərli təcrübəsini unudur. Fransa və Böyük Britaniya faktiki olaraq Çexoslovakiyanı Hitlerə verəndə, öz xalqına xəyanət edərək, özlərinə sülh satın aldıqlarına ümid edirdilər. Lakin bir il sonra Hitler Parisə hücum etdi, bir il sonra isə Londonu bombaladı. Tramp bu gün Putini sakitləşdirmək üçün “Üçüncü Dünya Müharibəsini dayandırmaq istəyi” ilə hoqqa çıxarır. Lakin yeni qlobal müharibəni təhrik edən Moskvaya güzəşt edir, çünki Rusiya Ukraynada dayanmayacaq və Atlantikaya doğru hərəkət edəcək.
- Tramp indiyədək Ukraynaya xərclənən 350 milyard dolları faizi ilə birlikdə - 500 milyard dollar verilməsini tələb edir. Maraqlıdır, indiyədək yardım adı ilə verdiyi pulları ikiqat artıqlaması ilə tələb etmək nə qədər ədalətlidir?
- ABŞ-ın müharibə aparan Rusiyaya qarşı Ukraynaya yardım üçün xərclədiyi vəsaitin əsas hissəsi Amerikada qaldı. Müxtəlif ekspertlər deyirlər ki, ödənişli mal və xidmətlərin 70 faizə qədəri Amerika şirkətlərinə aiddir. Bunlar Amerika işləridir, bunlar ABŞ büdcəsinə vergilərdir, bu, Amerika iqtisadiyyatının real sektoruna dəstəkdir, bu, hərbiləşdirmə ilə bağlı fundamental tədqiqatlara töhfədir. Birləşmiş Ştatlar Ukrayna büdcəsinin kəsirini tarazlaşdırmaq üçün vəsaitin bir hissəsini qrant şəklində təqdim etdi, lakin bu, xeyriyyəçilik deyil, investisiyadır. Amerikalı vergi ödəyiciləri Ukraynaya pul ödəyiblər ki, onların əsgərləri Avropada və ya Sakit okeanda qitə müharibəsi cəbhələrində vuruşmasınlar. ABŞ müharibənin davam etdiyi illər ərzində Ukraynaya silahı damla-damla verib. Yetər ki, ruslar bizi əzməsin, müharibədə uduzmayaq. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Bayden tərəfindən reklam edilən “Lend-Lease” tam iddialı bir bəyannamədir. Bütün bu müddət ərzində biz lazım olan raket və silahların yalnız üçdə birini aldıq. Məhz bu səbəbdən ölkənin cənubunda hücumu inkişaf etdirə bilmədik. Qərb tərəfdaşlarımızın süründürməçiliyi ucbatından biz strateji təşəbbüsü itirmişik. Bu gün Tramp yeni tələblər, “minnətdarlıq”, “hörmət nümayişləri” və digər absurd şeylərlə çıxış edir. O, Amerikanın Ukraynaya qoyduğu investisiyaların qaytarılmasına zəmanət istəyir. Amma qarşılığında Tramp bizə təhlükəsizlik zəmanəti təklif etmir. Niyə öz dəfnimizi ödəməliyik? Trampın vasitəçi marağı olmadan birbaşa təslim ola biliriksə, niyə mineral ehtiyatlarımızdan imtina etməliyik?..
- Danışıqlar zamanı Vens Zelenskini yardımlara görə Amerikaya təşəkkür etmədiyini dedi. Sizcə bu sözün altında hansı məqsədlər ola bilıər?
- Düşünürəm ki, əvvəldən Tramp və onun administrasiyası bizim maraqlarımız bahasına Rusiya ilə sövdələşməyə başlamaq istəyirdi. Vaşinqton Ukraynanın suverenliyi ilə alver edirdi - bizə deyirdi ki, Kiyev ərazi güzəştləri ilə, minlərlə mülki insanın öldürülməsi, dağıdılmış şəhərlər və dağılmış iqtisadiyyatla barışmalıdır. Eyni zamanda, bizə “sadəcə atəşi dayandırın”dan başqa heç nə təklif etmədilər. Vensin nəzərində “minnətdarlıq” tam təslim olmaq kimi görünür. Onun və Trampın Zelenskidən almaq istədiyi budur. Siyasi müstəvidə danışan Tramp və onun administrasiyası Kiyevin iştirakı olmadan Rusiya ilə məqbul güzəşt xətlərini özləri həll etmək istəyirdilər. Zelenskinin Trampa “təşəkkür”ü təkcə Ağ Evə lazım olan hər şeyi imzalamağa deyil, həm də açıq məbləğdə çek buraxmağa qeyd-şərtsiz razılıq demək idi.
- İsrail Qəzzaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlayan ilk gün Zelenski şəxsən İsrailə ciddi dəstək ifadə etdi və onun yanında olduğunu bildirdi. Amma Trampın Zelenski ilə məlum davranışından sonra İsrail ABŞ-ı və şəxsən Trampı dəstəklədi. Sizə elə gəlmirmi ki, Zelenski də zamanında bəzi qlobal məsələlərdə yanlış siyasət yürüdüb və bəzi ölkələri özündən küsdürüb?
- Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi tamam başqa bir fenomendir və Qəzza ilə müqayisəsi yoxdur. İsrail xalqı çətin anlarda Ukraynanı dəstəkləyib. Cəbhəmizdə yüzlərlə İDF əsgərinin və hərbi həkimin İsrail həkimlərindən kömək aldığını gördük. Lakin bir dövlət olaraq İsrail açıq şəkildə Ukrayna ilə kifayət qədər həmrəylik nümayiş etdirməyib. Hətta İranla qarşıdurmada maraqların ümumiliyini nəzərə alaraq da etməyib bunu. Düşünürəm ki, Kiyevdə hamı bunu başa düşür.
- Trampın sərt davranışını Avropaya münasibətdə də görürük. Sanki deyir ki, Avropa, özünüz özünüzü qruyun, ticarətimizi də Amerikanın maraqlarına uyğun aparacağıq. Yəni yalnız Ukraynanı deyil, bütün Avropanı meydanda Rusiya ilə təkbətək buraxır. Axı Rusiya Ukraynanı işğal edərsə növbə Moldovaya çatacaq – orada separatçı Dnestryanı bölgə faktoru var. Baltik respublikaları ilə də danışılacaq söhbəti çoxdur Putinin...
- Avropanın müdafiəyə yanaşmalarını dəyişməli olacağı vaxt gəlir. Avropa son 40 ildə silahlı qüvvələrini ixtisar etmək, hərbi sənaye kompleksini mülkiyə çevirmək, müdafiə xərclərini azaltmaq, hərbi təhsili məhv etmək və militarizmlə mübarizə aparmaqdan başqa heç nə etməyib. İndi bütün yetkin ömürlərini “əbədi sülh” və “Rusiyadan təhlükənin olmaması” təbliğinə sərf edənlər, öz rifahlarını Rusiyadan gələn ucuz qazın hesabına quranlar və NATO-nun təhlükəsizliyini qorumağa çalışanlar yaxın keçmişlərindən əl çəkməyə məcburdurlar. Avropa ölkələrinin sakinləri döyüşmək istəmirlər. Sosioloji sorğular göstərir ki, respondentlərin yalnız 35-40 faizi Rusiyanın mümkün işğalı şəraitində öz ölkələrini silahla müdafiə etməyə hazırdır. Mərmi, hərbi texnika və raketlərin istehsal göstəriciləri daha kritik görünür. Avropanın silah-sursat ehtiyacının 50-60 faizinə çatması üçün ən azı bir neçə il lazımdır. Əvvəllər sərt təhlükəsizliklə bağlı bütün məsələlər ABŞ və NATO tərəfindən əhatə olunurdu. İndi Tramp deyir ki, Avropa təhlükəsizliyini özü təmin etməlidir. İlon Mask ABŞ-ın NATO-dan çıxmalı olduğunu bildirir. Bu o deməkdir ki, Avropa Rusiya ilə müharibə təhlükəsi ilə üz-üzədir. Düşünmürəm ki, Moskva La-Manş boğazına çıxmaq planını ciddi şəkildə nəzərdən keçirir. Rusiyanın Baltikyanı ölkələrdən birinə qarşı yalançı bayraq altında hərbi əməliyyat keçirməsi ehtimalı daha yüksəkdir. Müttəfiqlər cəld reaksiya vermədikdə və NATO Kollektiv Müdafiə Müqaviləsi 5-ci maddəsinə müraciət etmədikdə, Alyansın özü Zoluşka nağılındakı balqabaq halına gələcək. Ona görə də indi getdikcə daha çox avropalı siyasətçilər Avropa ordusunun formalaşdırılması, Ukraynanı raket və ağır texnika ilə təmin etmək, öz hava hücumundan və raketdən müdafiə sistemlərini bizə vermək zərurətindən danışırlar. Böyük Britaniya – Polşa - Baltikyanı - Ukrayna yeni hərbi-siyasi alyansının konturları getdikcə aydınlaşır. Regional təhlükəsizliyin bu konfiqurasiyasında, hansısa gələcəkdə, müharibədən və regionda vəziyyətin sabitləşməsindən sonra biz həm Türkiyəni, həm də Azərbaycanı görmək istərdik.
- Tutaq ki, Zelenski Trampla razılaşaraq sülh müqaviləsini imzaladı. Axı bu zaman Şərqi Ukrayna torpaqları Krımla birlikdə Rusiyada qalacaq. Əgər Ukrayna belə alçaldıcı sülh müqaviləsi imzalayacaqdısa, o zaman bunu 3 il öncə edərdi, nə minlərlə insan həlak olardı, nə də şəhərlər-kəndlər dağılardı. Bir halda ki, Ukrayna parçalanacaqdı, o zaman ABŞ və digər Qərb ölkələri niyə sülh tələbini illər öncə etmirdilər?
- Əmin deyiləm ki, kimsə Ukraynanın müharibədə bir ildən çox davam etməsi ehtimalını ciddi şəkildə düşünüb. Nəzərinizə çatdırım ki, bizə bir həftə, ən çoxu bir-iki ay vaxt vermişdilər. Biz dünya oyunçularının planlarını davamlı olaraq pozurduq. Putin İstanbulda Kiyevi sındırdığını düşünürdü. Həm də təkcə rusiyalı faşistlərin Buçada törətdikləri qırğına görə deyil, İstanbul qəzetləri ilə bağlı bütün bu söhbətlər reallaşmamış qalır. Zelenski 2022-ci ildə Conson və ya Baydenə deyil, yüz minlərlə könüllüyə və Rusiya işğalına qarşı müqavimət hərəkatına arxalanıb. Əgər ukraynalıların üsyanı olmasa və özlərini müdafiə etməyə hazır olduqlarını nümayiş etdirməsəydilər, heç bir London və ya Vaşinqton Kiyevi döyüşməyə inandıra bilməzdi. “Ərazilərin itirilməsi” fikrinə gəlincə, əminəm ki, hətta Tramp çox gözəl başa düşür ki, Ukrayna öz torpaqlarından rəsmi şəkildə imtina etməyəcək. Bunlar müvəqqəti işğal olunmuş ərazilərdir. Yer üzündə atəşkəsin bərqərarı üçün formatın nə adlanacağı başqa sualdır. Başqa vacib bir detala txunum: nə Qərb, nə Moskva, nə də hələlik Kiyev atəşkəs sazişlərinin və ya sülh müqaviləsinin necə olacağı ilə bağlı yekun formula malik deyil. Zelenskinin və ya Ukrayna hakimiyyətindən kimsənin bunu imzalayacağına inanmıram. Sülh müqaviləsinin imzalanmasının vacib lmamasına dair tarixdə bir çox variantlar var. Məsələn, Cənubi Koreya Koreya müharibəsində atəşkəs müqaviləsini imzalamadı. Rəsmi sülh müqaviləsi imzalanmasa da, atəşkəsin özü hələ də qüvvədədir. Dünyanın bütün strukturları Ukraynanın və onun ən yaxın müttəfiqlərinin öz imkanlarına, Rusiyanın müharibə aparmaq qabiliyyətinə, Avropanın ABŞ-ın köməyi olmadan ordusunu yenidən qurma və müqavimət göstərmək qabiliyyətinə, ABŞ və Çinin ümumi təmas nöqtələri tapmaq qabiliyyətinə və ümumiyyətlə, qalan ölkələrin imkanlarına əsaslanır.
- Tramp dediklərini dedi: yaxşı, bu gündən sonra Ukraynanı cəbhə xəttində nə gözləyir?
- Mən dramatik bir şey gözləmirəm. Əksər hərbi analitiklər bildirirlər ki, biz ilin sonuna qədər mövcud cəbhələrdə özümüzü müdafiə etmək iqtidarındayıq. Hətta Starlink-in bağlanması və ya güclü Amerika raketlərinin əsas təchizatının itirilməsi digər mənbələrdən əvəz edilə bilər. Keçən il bir sıra hərbi müşahidəçilər ehtiyatla eyham vurmuşdular ki, Ukrayna hərbi-siyasi rəhbərliyi ABŞ-la münasibətlərin pisləşməsi ehtimalını gözləyərək, tədarük, istehsalı və logistikanı şaxələndirmək üçün bir sıra tədbirlər görüb. Bizim üçün yeganə əhəmiyyətli zəiflik səfərbərlik aktividir. Sirr deyil ki, bizdə cəbhədə insan qıtlığı var və indiki səfərbərlik siyasəti insanları müharibəyə sövq etmir. Amma böhran zamanı hakimiyyət motivasiya və gizli ehtiyatların axtarışı baxımından cəsarətli addımlar ata bilər. Məcburiyyət yolu ilə deyil, səfərbərliyin özünün mexanizmlərini dəyişdirməklə - qismən demobilizasiyanın tətbiqi, qeyri-döyüş balastından xilas olmaq, təhlükəsizlik qüvvələrini və məmurları səfərbər etmək, müqavilələr bağlamaq, özəl hərbi şirkətləri cəlb etmək və sairlə. Bütün müharibə yorğunluğuna baxmayaraq, ukraynalıların təxminən 60 faizi təslim olmağı qəbul etməyəcək. Bizim çox seçimimiz yoxdur - Putin bizi xalq olaraq məhv etmək istəyir. Biz millət olaraq varlığımız üçün mübarizə aparırıq. Burada güzəştə çox yer yoxdur.
- Nəhayət, soruşum: Ukraynanın dağılmasına səbəb olacaq sülh sazişi dünyanın Rusiyaya uduzması anlamına gəlmirmi və bundan sonra özünü yenilməz hesab edən Rusiya dünyaya nəzarəti bərpa etmək üçün daha böyük və təhlükəli iddialar irəli sürməyəcəkmi?
- Mən Ukraynanın parçalanmasını deyil, bəzi rayonların irqçilər tərəfindən işğalını görürəm. Ukrayna öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır. Əgər biz hansısa “əlverişsiz sülhə” məcbur olsaq, gec-tez müharibə təkcə Ukraynada deyil, Avropanın özündə də davam edəcək. Ya da Mərkəzi Asiya, Qafqaz və ya Arktika yeni müharibə cağı olacaq. Putin rejimi ancaq müharibə və tam səfərbərlik şəraitində mövcud ola bilər. Rusiya hərbi vəziyyəti buraxıb dinc rejimə qayıda bilməz. Nə qədər ki, Rusiya Federasiyası adlı mərkəzləşmiş dövlət var, qlobal müharibə təhlükəsi mövcuddur. Ukraynanın müstəqilliyi uğrunda gedən müharibədə isə ukraynalılar dəfələrlə göstəriblər ki, burada hər hansı bir razılaşmanı pozmağa qadir olan “qara qu quşları” yuvası var.
