Son üç il ərzində ABŞ və müttəfiqləri Rusiyanı beynəlxalq hüququ və liberal dünya nizamının əsaslarını pozmaqda ittiham edərək, onu beynəlxalq izqoya çevirməyə çalışırlar. Lakin Donald Trump Moskva ilə münasibətləri bərpa edir və onu işğalçı, Ukraynanı isə təcavüz qurbanı adlandırmaqdan imtina edir. Bu, 1990-cı illərdə yaranmış qlobal nizamın sona çatmaq üzrə olduğu deməkdirmi? - beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspertlərdən soruşduq.
Liberal hegemonluq dövrü
2023-cü ilin fevralında Varşavadakı Kral Qalasının qarşısında çıxış edən ABŞ prezidenti Joe Biden Ukraynadakı müharibəni qaydalara əsaslanan nizam və kobud gücə əsaslanan nizam arasında "azadlıq uğrunda böyük döyüş" adlandırıb.
Rusiya Ukraynaya genişmiqyaslı işğala başlayaraq, dünyanın əksər ölkələrinin gözündə təkcə beynəlxalq hüququ pozmayıb. O, ABŞ-ın rəhbərliyi altında dünyada yaranmış başqa bir qaydalar toplusuna meydan oxuyub.
Liberal dünya nizamı ("qaydalara əsaslanan dünya nizamı" - rules-based order - də deyilir) dövlətlər arasında öhdəliklərə, prinsiplərə və normalara əsaslanan münasibətlər sistemidir. Onun əsasını beynəlxalq hüquq və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, onun Baş Assambleyası və Təhlükəsizlik Şurası kimi beynəlxalq təsisatlar təşkil edir.
BMT Nizamnaməsi ölkələr arasında münasibətlərin əsas qaydalarını müəyyən edir: məsələn, suverenliyə və ərazi bütövlüyünə hörmət, münaqişələrin sülh yolu ilə həlli və gücdən istifadə etməmək. Bu həm də insan hüquqlarına hörmət deməkdir. Bu müqavilənin tərəfləri BMT-nin bütün üzvləridir - 193 ölkə.
Lakin liberal dünya nizamı həm də azad ticarət kimi xüsusi dəyərlər toplusu və Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı kimi bir sıra əlavə təsisatlar nəzərdə tutur.
O, həmçinin Qərb liberal demokratiyasının ideal idarəetmə forması olduğu güman edilən ideoloji üstqurumunu nəzərdə tutur.
Bu dünya nizamının inkişafı 1990-cı illərdə, Soyuq Müharibə başa çatdıqdan sonra üç qitədə onlarla ölkə öz iqtisadiyyatlarında bazar islahatları və, ən azı kağız üzərində, demokratik islahatlar həyata keçirməyə başlamasına təsadüf edib.
ABŞ hərbi yardımı dayandırdı. Bu, Ukrayna üçün nə deməkdir?Heç nə əvvəlki kimi olmayacaq – "Kral" Trump dünyanı necə dəyişəcək?Britaniya Rusiya təhlükəsinə görə müdafiə xərclərini artırır
Onların bir çoxu liberal dəyərlərə yalnız sözlə əməl edirdi. Bununla belə, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr qlobal bazarlara çıxış sayəsində daha da zənginləşib – ÜDM-i on il ərzində ildə orta hesabla 9% artan Çindən, İrlandiya, Hindistan, Cənubi Koreya, Argentina, Çili və başqa ölkələrə qədər.
Bu dövrə həm də bir çox mürəkkəb və qanlı münaqişələrin – bask separatçıları ilə İspaniya dövləti arasında yarım əsrlik qarşıdurmanın, Şimali İrlandiyada otuz illik münaqişənin, Eritreyada müstəqillik uğrunda otuz illik müharibənin, Livanda on beş illik vətəndaş müharibəsinin və bir sıra digər münaqişələrin başa çatması təsadüf edib. Onların bir çoxu birbaşa və ya dolayısı ilə soyuq müharibə dövründə ABŞ və SSRİ arasındakı qarşıdurma ilə bağlı idi.
Onun sona çatmasından sonra dünyada yalnız bir fövqəldövlət qaldı və o, münaqişələrin tərəfləri arasında vasitəçi kimi çıxış etməyə başladı. Ümumilikdə, 1990-2015-ci illərdə 1100-dən çox sülh müqaviləsi bağlanıb.
Şəklin mənbəyi, Reuters
