Martın əvvəlində İranda ciddi siyasi böhran yaranıb. Buna səbəb prezident Məsud Pezeşkianın rəhbərlik etdiyi hökumətlə Ayətullah Əli Xameneinin başçılıq etdiyi ali mənəvi hakimiyyət arasında xarici siyasət məsələləri ilə bağlı fikir ayrılıqları olub.
İran prezidenti etiraf edib ki, o, ABŞ-la danışıqların bərpasına tərəfdardır, lakin Xamenei buna qarşı çıxıb. “Mən inanırdım ki, biz dialoq aparmalıyıq, lakin Ali Rəhbər Amerika Birləşmiş Ştatları ilə heç bir danışıqlara getməməli olduğunu dedikdə, biz sonda Amerika ilə dialoq aparmayacağımız barədə bəyanat verdik”, - İran prezidentinin sözlərindən sitat gətirib.
Böhranın miqyasını ölkə hökumətində nüfuzlu və kifayət qədər simvolik fiqur olan Məhəmməd Cavad Zərifin strateji məsələlər üzrə vitse-prezident vəzifəsindən istefa verməsi sübut edə bilər. Hərəkətlərini motivasiya edən Zərif bildirib ki, bu barədə ona adı açıqlanmayan yüksək vəzifəli məmur göstəriş verib. Bir çox müşahidəçilər hesab edir ki, bu, ölkənin ali ruhanisinin təkidi ilə edilib.
Zərif təkcə Pezeşkiyanın deyil, həm də İranın keçmiş prezidenti, islahatçı Həsən Ruhaninin yaxın adamı idi, onun çərçivəsində İran və Qərb ölkələri arasında Rusiya və Çinin də nüvə proqramı ilə bağlı razılıq əldə olunub. Yeni komandada onun rolu əvvəlki funksiyalarına uyğun gəlməli idi, yalnız yeni şəraitdə sövdələşmənin “bərpaçısı” kimi.İndi ABŞ-la təmasların bərpası siyasətinin məhdudlaşdırılması qərara alındıqdan sonra Zərif etiraz etdi. Onun gedişinin prezident Məsud Pezeşkian hökumətinə sarsıdıcı zərbə olduğu güman edilir.
Amma bu, hökumətdə yeganə istefa deyil. Zərifin gedişindən əvvəl iqtisadiyyat naziri Abdolnasser Hemmati-nin impiçmenti olub. Etimadsızlıq səsverməsi 2024-cü ildə seçilən parlamentdə üstünlük təşkil edən İran mühafizəkarları tərəfindən irəli sürülüb. Səbəb milli valyutanın ucuzlaşmasının davam etməsi olub.
Hemmati cəmi altı ay 12 gün vəzifə tutdu. Həmrəylik əlaməti olaraq parlamentdə şəxsən iştirak edən Pezeşkianın dəstəyinə baxmayaraq, nazir etimadsızlıq səsverməsinin qarşısını ala bilməyib və vəzifəsindən uzaqlaşdırılıb.
Rialın ucuzlaşmasının səbəb və nəticəsi açıqlanmasa da, ölkənin ali liderinin ABŞ-la danışıqlardan əl çəkməsi və prezident Donald Trampın Tehrana qarşı “maksimum təzyiq” kampaniyasını bərpa etmək üçün addımlar atmasından sonra İran valyutasının ABŞ dolları qarşısında yeni tarixi minimuma endiyi hamıya məlumdur.
Yeni inflyasiyanın - təxminən 35% raundu ilə üzləşən iranlılar öz əmanətlərini qorumağa çalışaraq dollar və digər sabit valyutalar, həmçinin qızıl və kriptovalyutalar almağa başladılar ki, bu da rialın daha da zəiflədiyini göstərir.
Aydındır ki, iqtisadiyyat naziri indiki şəraitdə çətin ki, bu tendensiyanı dəyişə bilsin. Üstəlik, əkiz istefalar İran fond bazarını daha da zirvəyə qaldırdı, çünki İran şirkətləri Qərblə ticarəti bərpa etmək üçün siyasi yolun Pezeşkianın qələbəsi ilə heç vaxt barışmayan mühafizəkarlar tərəfindən sürətlə məhdudlaşdırıldığını hiss edirdi.
Avqust ayında istefa verən, lakin tezliklə hökumətə qayıdan Zərifin özü Amerika əsilli uşaqları üçün ikili İran-ABŞ vətəndaşlığına malik olduğu iddiası ilə davamlı qınaqla üzləşib.Əksəriyyəti Birləşmiş Ştatlarla nüvə danışıqlarının əleyhdarları olan onun tənqidçiləri deyirlər ki, onun keçmiş postunu təsdiqləməsi 2022-ci ildə Qərblə əlaqəli şəxslərin rəhbər vəzifələr tutmasını qadağan edən qanunu pozur.İranın özü də etiraf edir ki, bu ölkənin mövcud iqtisadi problemlərinin həlli sanksiyalar rejimini ləğv etmədən və ya əhəmiyyətli dərəcədə zəiflətmədən mümkün deyil.
Lakin indiki şəraitdə, Amerika administrasiyası öz rəqiblərinə münasibətdə sərtlik nümayiş etdirdiyi bir vaxtda belə bir ssenarinin baş verməsi mümkün görünmür.Mühafizəkarlar indiki Amerika administrasiyasının mülayim davranışına çox da inanmamağın başqa bir səbəbini göstərirlər. Məhz, Vladimir Zelenskinin Oval kabinetdəki son görüşü zamanı Tramp tərəfindən alçaldılması.
Burada hesab edilir ki, bu, İranda ABŞ prezidenti ilə danışıqların mümkünlüyünə inananlara xəbərdarlıqdır. Və çətin ki, belə bir arqument asanlıqla qarşılansın.
