Bakı. Trend:
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev TürkiyəRespublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dəvəti iləAnkarada işgüzar səfərdədir.
Səfərin əsas məqsədi Türkiyədən Azərbaycanın Naxçıvan MuxtarRespublikasına (NMR) birbaşa təbii qaz tədarükünü təmin edəcəkİğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin açılış mərasimində iştirak etməkdir.Bu layihə hər iki ölkə üçün strateji əhəmiyyət daşıyır, çünkiregionun enerji təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə və NMR-in İranqazından asılılığının azalmasına töhfə verir.
Xatırladaq ki, 2020-ci ildə İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinintikintisi ilə bağlı saziş imzalanana qədər Naxçıvan MuxtarRespublikası müəyyən mənada enerji təcridində idi. 1990-cı illərinəvvəllərində Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistantərəfindən tətbiq edilən blokada nəticəsində Naxçıvan məcburən qazıİrandan alırdı. Bakı ilə Tehran arasında imzalanmış razılaşmayaəsasən, muxtariyyətə qaz tədarükü svop mexanizmi ilə həyatakeçirilirdi: Azərbaycan İranın şimal bölgələrinə qaz ötürür,əvəzində isə həmin həcmdə qaz Naxçıvanda qəbul edilirdi.
Statistikaya görə, 2020-ci ilə qədər Naxçıvan ildə təxminən 500milyon kubmetr qaz istehlak edirdi və bu həcm tamamilə İrantərəfindən qarşılanırdı. Bu vəziyyət Tehrana Bakıya qarşı təzyiqrıçaqları qazandırır, tariflərlə manipulyasiya etməyə və qaztədarükünü siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə etməyə imkanverirdi.
Bundan əlavə, Ermənistan İranla birlikdə Naxçıvanın təcridinindavam etməsinə kömək edirdi, muxtariyyətin iqtisadi və enerjiinkişafını məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Türkiyə ilə saziş imzalananaqədər Bakının Naxçıvana alternativ qaz marşrutu yox idi və bu,İrana öz şərtlərini diktə etmək imkanı verirdi.
2020-ci il dekabrın 15-də Azərbaycan və Türkiyə arasındaİğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin tikintisinə dair saziş imzalandı vəbu, Naxçıvanın İrandan enerji asılılığına son qoymalı idi. LayihəPrezident İlham Əliyev və Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindənyüksək səviyyədə təsdiqləndi və Azərbaycan-Türkiyə enerjitərəfdaşlığının dərinləşməsinin mühüm hissəsinə çevrildi.
İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin əsasxüsusiyyətləri:
- Uzunluğu: 85 km
- Boru diametri: 700 mm
- Güc: ildə 500 milyon kubmetr qaz
- Layihənin dəyəri: 100 milyon ABŞ dolları
- Qaz mənbəyi: TANAP (Trans-Anadolu qaz borukəməri)
- Tamamlanma tarixi: 2024-cü il
İğdır–Naxçıvan qaz kəməri əslində Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) birhissəsi olan TANAP layihəsinin davamı kimi çıxış edir. Bu,Naxçıvanın Türkiyə ilə enerji inteqrasiyasını təmin etməklə yanaşı,İran qazından asılılığı tamamilə sıfıra endirir ki, bu da Tehranüçün ciddi geosiyasi məğlubiyyət deməkdir.
İğdır–Naxçıvan qaz kəməri istifadəyə verilməmişdən əvvəl İranBakı üzərində təsirini qorumaq üçün qaz faktorundan istifadəedirdi, Ermənistan isə Naxçıvanın tam blokadada qalmasınıdəstəkləyirdi və onun iqtisadi inkişafını ləngidirdi.
Bu qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi ilə Naxçıvanın İranqazından asılılığını tamamilə aradan qalxır, Azərbaycan isə CənubiQafqazın yeni enerji arxitekturasını formalaşdırır. Eyni zamandaTürkiyədən qaz tədarükü nəticəsində qiymətlərin 30-40% aşağıdüşəcəyi gözlənilir ki, bu da regionun iqtisadiyyatına müsbət təsiredəcək. Aşağı enerji tarifləri sayəsində Naxçıvan yeni sənayemüəssisələri yarada biləcək. Gələcəkdə Naxçıvan TürkiyəyəAzərbaycan qazının tranzit mərkəzinə çevrilə bilər.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın enerji sektorunda xaricitəsir elementlərindən tamamilə qurtulmaq və geosiyasi rolunugücləndirmək məqsədilə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı strategiyanınbir hissəsidir. Bu layihə Azərbaycan və Türkiyə arasında dərinləşənstrateji tərəfdaşlığın tərkib hissəsidir və yalnız enerji sahəsiilə məhdudlaşmır. Nəqliyyat, ticarət, logistika və hərbi əməkdaşlıqda daxil olmaqla daha geniş çərçivədə Bakı və Ankara əməkdaşlığınıgücləndirir.
Türkiyə və Azərbaycanın "Bir millət, iki dövlət" prinsipiəsasında formalaşdırdığı strateji əməkdaşlıq yeni bir mərhələyəqədəm qoyub. 2021-ci ilin iyununda imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi ikiölkə arasında hərbi müttəfiqliyi təsdiqlədi, İğdır-Naxçıvan qazkəməri isə bu alyansın enerji sahəsindəki davamı oldu. İran vəErmənistan uzun illər Naxçıvanı təcrid etməyə çalışaraq, onunAzərbaycanın əsas hissəsindən iqtisadi və siyasi baxımdanasılılığını zəiflətməyə və bölgəni öz logistika və enerjiresurslarından asılı vəziyyətə salmağa cəhd ediblər.
1992-ci ildən etibarən Naxçıvana gedən bütün nəqliyyat yollarınıbağlayaraq onun Azərbaycanın əsas ərazisi ilə əlaqəsini tamamiləkəsib. 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın tələblərinəbaxmayaraq, Ermənistan hələ də Zəngəzur dəhlizinin açılmasınıəngəlləyir. Bu dəhliz Naxçıvana qaz və malların alternativ tədarükmarşrutu olmalı idi, lakin İrəvan prosesi ləngitməyə davamedir.
Ermənistan, həmçinin, İranın Naxçıvana qaz tədarükünü qorumaqüçün müxtəlif addımlar atıb. 2021-ci ildə Ermənistan Naxçıvana qaztədarükü üçün öz ərazisindən keçən yeni bir marşrut təklif etsə də,Bakı bu təklifi rədd edib. İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin istifadəyəverilməsi Naxçıvanın İran qazından asılılığını tamamilə aradanqaldırır.
Bundan əlavə, qaz kəmərinin istismarı Naxçıvan blokadasınınaçılmasının mümkünlüyünü sübut edəcək və Ermənistanı Zəngəzurdəhlizinin açılmasına məcbur edəcək. Türkiyədən gətirilən ucuz qazsənaye istehsalına və biznesin inkişafına təkan verəcək. 2025-ciildə Naxçıvanda Türkiyə və Avropaya yönəlmiş yeni sənayemüəssisələrinin açılması gözlənilir və qaz kəmərinin istifadəyəverilməsindən sonra Naxçıvanın ÜDM-nin 5-7% artacağıproqnozlaşdırılır. Türkiyə regionda enerji təsirini gücləndirərək,Cənubi Qafqazın əsas enerji oyunçusuna çevrilir.
Ankara artıq yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə regionun əsasenerji tərəfdaşı olur. İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın böyükgeosiyasi uğurudur.
Türkiyənin maraqları nəzərə alınmaqla, Naxçıvanda investisiyamühiti daha da yaxşılaşacaq. Qaz kəmərinin istifadəyə verilməsiZəngəzur dəhlizinin açılması üçün də mühüm presedent yaradır.İğdır-Naxçıvan qaz kəməri təkcə enerji layihəsi deyil, CənubiQafqazın geosiyasi mənzərəsini dəyişən strateji bir addımdır. Bulayihə Azərbaycanın regionda güclü mövqeyini təsdiqləyir vəErmənistanın blokada siyasətini iflasa uğradır. Azərbaycan vəTürkiyə bu uğurlu əməkdaşlıq modeli ilə Cənubi Qafqazın gələcəkenerji və nəqliyyat marşrutlarını müəyyənləşdirir.
2020-ci ildə baş vermiş İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Bakıvə Ankara strateji əməkdaşlığı yeni keyfiyyət mərhələsinə keçirdi.İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğurla reallaşdırılması Azərbaycanınböyük infrastruktur layihələrini, hətta Ermənistanın razılığıolmadan belə, icra edə biləcəyini göstərdi. Bu, Bakı üçün Zəngəzurdəhlizinin reallaşdırılmasını əsaslandıran əlavə arqument yaratdı.Beləliklə, İrəvana siyasi və iqtisadi təzyiq artır və Ermənistanındəhlizi bağlamaq cəhdləri getdikcə çətinləşir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğuru Azərbaycanın və Türkiyəninsürətli və effektiv şəkildə yeni qaz marşrutları inşa edəbiləcəyini sübut edir. Bu, onların Avropanın enerjitəhlükəsizliyində əsas oyunçulara çevrilməsinə şərait yaradır.Avropa ölkələri TANAP-ın genişləndirilməsinə və yeni qazkəmərlərinin çəkilməsinə daha böyük maraq göstərə bilər. Xüsusilə,Türkiyə üzərindən Balkanlara və Şərqi Avropaya yeni qaz xətlərilayihələri gündəmə gələ bilər.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri sadəcə enerji layihəsi deyil, həm dəAzərbaycanın geosiyasi qələbəsidir. Bu layihə regionda gücbalansını Bakı və Ankara xeyrinə dəyişdirir.
Azərbaycan və Türkiyə arasında strateji tərəfdaşlıq dərin tarixiköklərə malikdir. "Bir millət, iki dövlət" ifadəsi ilk dəfəAzərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən səsləndirilmiş vəiki ölkə arasındakı əlaqələrin əsasını təşkil etmişdir. Azərbaycanvə Türkiyə arasındakı qardaşlıq münasibətləri SSRİ-nindağılmasından və Azərbaycanın 1991-ci ildə müstəqillikqazanmasından sonra xüsusilə güclənmişdir.
Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə oldu və bu,iki ölkə arasında qardaşlıq əlaqələrinin rəsmi əsasını qoydu.1992-ci ildən etibarən Türkiyə Qarabağ məsələsində Azərbaycanınmövqeyini tam dəstəklədi, Ermənistanın 20% Azərbaycan əraziləriniişğal etməsini qətiyyətlə pislədi. 1993-cü ildə ErmənistanınKəlbəcəri işğal etməsindən sonra Türkiyə onunla bütün diplomatik vəticarət əlaqələrini kəsdi və sərhədi bağladı. Bu embarqo bu günəqədər davam edir və Türkiyə bu məsələdə Qərbin təzyiqlərinə boyunəyməyib. 1994-cü ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında ilk hərbiəməkdaşlıq sazişi imzalandı ki, bu da gələcəkdə iki ölkə arasındahərbi ittifaqın təməlini qoydu.
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Türkiyə Bakı üçünəsas iqtisadi tərəfdaşlardan birinə çevrildi. Bu gün ikitərəfliticarət əlaqələri rekord səviyyəyə çatıb. 2023-cü ildə Azərbaycanvə Türkiyə arasındakı ticarət dövriyyəsi 7 milyard dolları ötüb ki,bu da Türkiyəni Azərbaycanın ikinci ən böyük xarici ticarəttərəfdaşı edir. Azərbaycanın Türkiyəyə əsas ixrac məhsulları neft,qaz, neft-kimya məhsulları və alüminiumdur. Türkiyənin Azərbaycanayatırımları 12 milyard dolları ötüb, Azərbaycanın Türkiyəiqtisadiyyatına yatırımları isə 20 milyard dollardan çoxdur. SOCARTürkiyədə ən böyük xarici investor hesab olunur.
Bu iqtisadi əməkdaşlıq təkcə ikitərəfli münasibətləri deyil, həmdə Cənubi Qafqazın enerji balansını və geosiyasi dinamikasınımüəyyənləşdirir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri və digər enerji layihələriAzərbaycanın və Türkiyənin regionda əsas enerji mərkəzləri kimiformalaşmasını sürətləndirir. Bakı və Ankara birgə stratejiinfrastruktur layihələrini uğurla həyata keçirməklə, Qərbin vəRusiyanın enerji siyasətinə təsir edəcək yeni güc mərkəziyaradırlar. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı enerji və nəqliyyatəməkdaşlığı təkcə ikitərəfli iqtisadi fayda gətirmir, həm dəbölgədə geosiyasi balansı dəyişir. Zəngəzur dəhlizi, TANAP və digərstrateji layihələrin inkişafı Türkiyəni Qərb üçün mühüm enerjitranzit ölkəsinə çevirir, Azərbaycan isə Avropanın enerjitəhlükəsizliyində əsas oyunçuya çevrilir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri, TANAP-ın genişləndirilməsi vəZəngəzur dəhlizi layihəsi birlikdə Azərbaycanın və Türkiyəningeosiyasi mövqeyini daha da gücləndirəcək. Ermənistan isə regionunəsas enerji və nəqliyyat layihələrindən kənarda qalaraq təcridvəziyyətində qalacaq.
Bütün bu proseslər göstərir ki, Azərbaycan və Türkiyə yalnızenerji sahəsində deyil, həm də geosiyasi baxımdan regionun əsasoyunçularına çevrilirlər. Onların əməkdaşlığı Cənubi Qafqazıngələcəyini müəyyənləşdirəcək və regionda yeni güc balansıformalaşdıracaq.
