ABŞ və Çinin aparıcı aktorlar olduğu yeni ikiqütblü dünyada Rusiya artıq oyun dəyişdirici deyil, ikilinin qurduqları oyunun oyunçusu kimi görünür.
2014-cü ildə Krımı ilhaq edən və Donetsk və Luqansk vilayətlərində separatçı üsyana dəstək verən Rusiyanın 2022-ci il fevralın 24-də Ukraynanın qalan hissəsini işğal etməyə başlamasından 3 il keçir. Rusiya-Ukrayna müharibəsində üç il davam edən gərgin hərbi qarşıdurma çox güman ki, 2025-ci ildə başa çatacaq, lakin uzun illər və hətta onilliklər ərzində uzunmüddətli siyasi həllin və xüsusən də xalqlar arasında davamlı sülhün əldə olunmayacağı ehtimalı daha yüksəkdir. Hərbi toqquşmalara, müvəqqəti də olsa, necə son qoyulmasından asılı olmayaraq, Rusiyanın təcavüzü və bəzi müşahidəçiləri təəccübləndirən və hətta heyrətləndirən Ukrayna müqaviməti artıq dünya siyasətində müəyyən dəyişikliklərə səbəb olub. Bu ümumi qiymətləndirmə kontekstində Rusiya-Ukrayna müharibəsinin regional və qlobal siyasətdə yaratdığı bəzi mühüm dəyişikliklərə qısaca toxunaq. Rusiyanın Avrasiya İttifaqı layihəsinin süqutundan tutmuş Rusiyanın dünyanın ikinci ən mühüm hərbi gücü olmaq iddiasını itirməsinə və Avropa ölkələrinin Amerika Birləşmiş Ştatlarından (ABŞ) müstəqil olaraq özlərini müdafiə etmək üçün hərbi potensialını inkişaf etdirməyə məcbur edilməsinə qədər olan bu nəticələr artıq beynəlxalq siyasəti dəyişdirib.
2014-cü ildə Ukrayna böhranının başlanğıc nöqtəsi Ukraynanın o vaxtkı prezidenti Viktor Yanukoviçin Avropa Birliyi (AB) ilə Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Avrasiya İttifaqı layihəsi arasında seçim etmək məcburiyyətində qalması və AB ilə assosiasiya sazişini imzalamaqdan son anda imtina etdiyi üçün Avro-Maydan kimi tanınan kütləvi etirazların təzyiqi altında postunu, daha sonra Ukraynanı tərk etməsi olub. Aydındır ki, son üç ildə Rusiyaya qarşı varlıq uğrunda hərtərəfli mübarizə aparan Ukrayna hərbi münaqişələrin nəticəsindən asılı olmayaraq Rusiya ilə siyasi və iqtisadi inteqrasiyaya can atmayacaq.
Hətta ABŞ prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü ilə Rusiyanın maraqlarını qoruyan kompromis əldə olunacağına inananlar belə, Kiyev hökumətini Rusiya ilə iqtisadi və ya siyasi inteqrasiyaya məcbur edəcək kompromis proqnozlaşdırmırlar. Ən uzağı Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünün əngəllənə biləcəyi və rəsmi neytrallığa məcbur edilə biləcəyi proqnozlaşdırılır. Üstəlik, Soyuq Müharibə dövründə belə neytrallığa məcbur olan Avstriya və Finlandiya kimi ölkələr indi həm AB-nin, həm də NATO-nun üzvüdür. Ona görə də bu il Ukraynanın beynəlxalq siyasi və təhlükəsizlik təşkilatları arasında hələlik bitərəf qalacağına dair konsensus əldə olunsa belə, bu, Ukraynanın gələcəkdə, güc balansının dəyişdiyi bir şəraitdə Qərb alyansına qoşulmasına mane olmayacaq. Üstəlik, məcburi neytrallıq həm də Ukraynanın Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) kimi Rusiyanın rəhbərlik etdiyi təşkilatlardan kənarda qalmasını təmin edir.
Bu gündən etibarən yalnız Belarus, Ermənistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanın üzv olduğu Aİİ qlobal və hətta regional alternativ olmaqdan uzaqdır. Belarus, Ermənistan və Qırğızıstanın iqtisadiyyatlarının beynəlxalq miqyasda son dərəcə kiçik olduğunu nəzərə alsaq, Qazaxıstan bu ittifaqın yeganə üzvüdür ki, iqtisadiyyat, siyasət və hətta ərazi baxımından müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Üstəlik, Ukraynaya təcavüzün Qazaxıstanda yaratdığı anti-Rusiya və millətçi etirazlar bir gün Kremlin yaratdığı beynəlxalq təşkilatlardan çıxmasına səbəb ola bilər. Beləliklə, Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Avrasiya İttifaqı layihələrinin iflasını sürətləndirdi, çünki bu, birbaşa Ukraynanın itirilməsinə gətirib çıxardı və digər mühüm ölkə Qazaxıstanda anti-Rusiya xalq etirazlarını artırdı.
***
Rusiya silahlı qüvvələrinin Ukraynanı işğal etmək cəhdindən üç ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, rus ordusunun hətta Şərqi Ukraynanın ən böyük şəhəri Xarkovu, hətta paytaxt Kiyevi və ya Qara dəniz sahilindəki mühüm liman şəhəri olan Odessanı da ələ keçirə bilməməsi, Qara dəniz sahilindəki başqa bir liman şəhəri Xersondan geri çəkilmək məcburiyyətində qalması Rusiyanın təkcə siyasi və ya iqtisadi deyil, həm də hərbi cəhətdən geriləməsini bütün dünyaya göstərdi.
Rusiyanın qlobal böyük dövlət olmaq iddiası, demək olar ki, yalnız hərbi güc iddiasına əsaslanırdı. Rusiyanın 2008-ci ildə Gürcüstanın Cənubi Osetiya bölgəsini işğal, 2014-cü ildə Krımı ilhaq etməsi, 2015-ci ildən etibarən Suriyanın əhəmiyyətli bir hissəsini de-fakto nəzarətə götürərək Suriya vətəndaş müharibəsinin gedişatını dəyişməsi onun regional və dünya hərbi siyasətində ən mühüm güclərdən biri olması iddiasını dəstəkləyən hadisələr kimi qiymətləndirilib. Bununla belə, Rusiyanın Avrasiyada əsas hərbi güc olması ilə bağlı iddiası, onun əvvəlcə işğal etdiyi, daha sonra Ukraynadakı üç illik müharibədə ilhaq etdiyi Şərqi Ukraynanın dörd vilayətindən (Donetsk, Luqansk, Zaporojya və Xerson) irəliləyə bilməməsi və daha sonra Suriyada iflası hərbi qüdərinə ciddi kölgə düşürüb.
1991-ci ilə qədər əsrlər boyu Moskvanın hakimiyyəti altında yaşayan və buna görə də Rusiya administrasiyası və kəşfiyyatı tərəfindən qarış-qarış tanınmalı olan Ukraynanı belə məğlub edə bilməyən Rusiya ordusu, artıq region ölkələri üçün əvvəlki kimi qorxulu ekzistensial təhlükə olmaya bilər. “International Security”nin analitiki Cennifer Lindin jurnalın 2024-cü ilin payız sayında dərc etdiyi məqaləsində qeyd etdiyi kimi, Çin bu gün hər cəhətdən Rusiyadan güclüdür və hətta keçmişdə Sovet İttifaqının ABŞ-a qarşı malik olduğu gücü də üstələyib. Qısacası, ABŞ və Çinin aparıcı aktor olduğu yeni ikiqütblü dünyada Rusiya artıq oyun dəyişdirici deyil, amma görünür ki, onların qurduğu oyunun oyunçusu ola bilər.
***
Biz hərbi gücün qiymətləndirilməsindən iqtisadi və demoqrafik güc elementlərinə keçəndə Rusiya üçün vəziyyət daha da pisləşir. Kommunist rejiminin təhrif olunmuş statistikasına əsaslanaraq, Sovet İttifaqı uzun müddət ABŞ-dan sonra dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı, 1980-ci illərdə isə Yaponiyadan sonra üçüncü ən böyük iqtisadiyyat kimi təsnif edilirdi. Sovet İttifaqı əhalisinin təxminən yarısını və ərazisinin təxminən dörddə üçünü miras alan Rusiya Federasiyası bu gün iqtisadi ölçülərinə görə ən yaxşı halda dünyanın 8-ci ən böyük iqtisadiyyatıdır. Lakin Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) məlumatlarına görə, o, yalnız dünyanın 11-ci iqtisadiyyatıdır. Bir sözlə, demək olar ki, Rusiya iqtisadi baxımdan qlobal böyük güc deyil. Əhalisi uzun müddət artmayan Rusiya dünya əhalisinin reytinqində 9-cu yerə düşüb.
***
Rusiyanın işğal və ilhaq siyasəti Ukraynada məqsədlərinə çatmasa da, ABŞ-ın həm Bayden dövründə, həm də xüsusilə Tramp dövründə Ukraynanı qorumaq üçün hərbi müdaxilədən israrlı şəkildə çəkinməsi Avropa ölkələrini Rusiyaya qarşı ABŞ-ın dəstəyi olmadan özlərini müdafiə etməyə imkan verəcək müdafiə planı hazırlamağa vadar edir. Bu cür yeni müdafiə planlaması üçün heç bir iqtisadi maneə yoxdur, çünki təkcə Almaniya, İngiltərə, Fransa və ya İtaliyanın iqtisadiyyatları Rusiyadan daha böyükdür. Lakin ABŞ-dan asılı olmayan bir təhlükəsizlik strukturu üçün siyasi iradə bəyannaməsi və bu istiqamətdə planlaşdırma lazımdır.
Bu yeni müdafiə planının mühüm elementi, şübhəsiz ki, Avropanın özünün nüvə silahına sahib olmağının qarşısının alınmasıdır. Əslində bu istiqamətdə tələblər, gözləntilər və təkliflər 2014-cü ildə Rusiyanın Krımı ilhaqından sonra səslənib. Məsələn, hələ 2020-ci ildə Fransa prezidenti Emmanuel Makron Fransanın nüvə silahlarını Avropanın müdafiə strategiyasının mərkəzinə yerləşdirməyi təklif etmişdi. O zaman NATO rəhbərliyi bu təklifə mənfi reaksiya vermişdi. 2024-cü ildə Almaniyanın siyasi liderləri Avropanın Rusiyaya qarşı öz nüvə çətirinin olması lazım olduğunu bəyan edərək, İngiltərə və Fransanın nüvə silahlarının bu funksiyanı yerinə yetirə biləcəyinə diqqət çəkdilər. O da ola bilər ki, bəzi Avropa ölkələri təkcə Fransanın nüvə çətiri altına girməkdə həvəsli olmasın və buna görə də alternativ olaraq İngiltərə və Fransanın Avropanın müdafiəsində ortaqlığı irəli sürülüb.
Nəticə etibarı ilə, çox güman ki, müxtəlif milli dövlətlər Avropanın hərbi müdafiə planlaması kimi həyati vacib məsələdə ziddiyyətli üstünlüklərə malik olacaqlar. Bununla belə, Avropa daxilində birdən çox dövlətin Rusiyaya qarşı müdafiə üçün iqtisadi, demoqrafik və hərbi potensialını qurması və səfərbər etməsi də mümkündür. Ukraynanın işğalı nəticəsində yaranan bu hərbi-siyasi strukturlaşmaya görə coğrafi baxımdan Rusiyaya xeyli yaxın olan və bəzilərinin birbaşa sərhədləri olan Finlandiya, Polşa və Türkiyə kimi ölkələrin hərbi və siyasi əhəmiyyətinin daha da artacağını da proqnozlaşdırmaq olar.
