Lakin zaman keçdikcə, sosial və texnoloji dəyişikliklər, eləcə də qloballaşma nəticəsində bir çox qədim adət-ənənələr ya tamamilə unudulub, ya da yeni formaya düşərək əvvəlki əhəmiyyətini itirib. Əvvəllər gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi olan bəzi ayinlər, mərasimlər və inanclar indi ancaq yaşlı nəsil tərəfindən xatırlanır və ya sadəcə tarixi mənbələrdə qalır.
Bu adətlərin itməsinə təsir göstərən bir neçə əsas amil var:
1. Şəhərləşmə və müasir həyat tərzi - Keçmişdə kənd həyatına xas olan bir çox adətlər insanların bir-biri ilə sıx ünsiyyət qurmasına və birgə fəaliyyət göstərməsinə əsaslanırdı. Lakin şəhərlərin böyüməsi, insanların fərdi həyata üstünlük verməsi və müasir texnologiyaların həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi bir çox kollektiv ənənələrin sıradan çıxmasına səbəb olub.
2. Dini və sosial dəyişikliklər - Bəzi qədim ayinlər zamanla dini inanclarla uyğun gəlmədiyi üçün tədricən unudulub. Xüsusilə İslamın Azərbaycanda möhkəmlənməsi ilə bəzi şamanist və zərdüştiliklə bağlı ənənələr zəifləyib və ya tamamən yox olub.
3. Qloballaşma və qərbləşmə - Müasir dövrdə insanlar daha çox qlobal mədəniyyətin təsiri altında böyüyürlər. Televiziya, internet və sosial media vasitəsilə yeni nəsil yerli ənənələrdən daha çox xarici mədəniyyətlərin təsirinə məruz qalır. Nəticədə, bəzi qədim ayinlər və mərasimlər artıq gündəlik həyatda aktual deyil.
4. Müharibələr və sosial böhranlar - Tarixin müxtəlif dövrlərində Azərbaycan müxtəlif müharibələrə və işğallara məruz qalıb. Bu cür hadisələr xalqın həyat tərzini dəyişdirib və bəzi adətlərin itməsinə səbəb olub. Xüsusilə sovet dövründə milli adət-ənənələrə qarşı təzyiqlər nəticəsində bir çox qədim ənənələr məhv olub və ya kökündən dəyişib.
Bütün bu amillər Azərbaycan xalqının qədim adət-ənənələrinin bəzilərini unutmasına səbəb olsa da, tarix və folklor araşdırmaları bu dəyərlərin bir qismini üzə çıxarmağa imkan verir. Keçmişdə xalqımızın həyatında mühüm rol oynayan, lakin bu gün çoxlarının bilmədiyi bəzi maraqlı və rəngarəng adət-ənənələri haqqında danışmaq vaxtıdır. Bəlkə də, onların bəzilərini yenidən canlandırmaq və gələcək nəsillərə ötürmək mümkündür...
1. Qızılqoyma mərasimi
Bir çox bölgələrdə, xüsusən də Qarabağ və Naxçıvan ərazilərində "qızılqoyma" adlı bir toy adəti var idi. Bu mərasimdə gəlinin başına və ya sinəsinə xüsusi bir örtük salınır, bəyin qohumları və qonaqlar isə bir-bir gəlib ona qızıl taxırdılar. Əsas məqsəd ailənin yeni üzvünə xoşbəxtlik və firavanlıq arzulamaq idi. Bu ənənə sonralar yerini sadəcə toyda qızıl hədiyyə etməyə verib və ilkin forması demək olar ki, itib.
2. "Qəbir üstü qurban" adəti
Azərbaycanın bəzi bölgələrində vəfat edən insanın məzarının üstünə qurbanlıq heyvan kəsmək adəti var idi. İnsanlar inanırdılar ki, bu, ölünün ruhuna rahatlıq gətirir və onun axirət həyatını asanlaşdırır. Lakin bu ənənə zamanla dini baxımdan uyğun hesab edilmədiyi üçün tədricən unudulub. Hazırda yalnız bəzi kəndlərdə bu adətə rast gəlinir.
3. Çillə gecəsi
Qədim dövrlərdə Azərbaycanda "Çillə" adlı xüsusi mərasimlər təşkil edilirdi. Xüsusilə qışın ən soyuq dövründə keçirilən "Böyük Çillə" və "Kiçik Çillə" gecələrində ailələr bir yerə toplaşır, dualar oxuyur, süfrə açır və xüsusi yeməklər bişirirdilər. Bu adət qismən "çillə çıxarma" formasında qalıb, lakin keçmişdə olduğu kimi geniş şəkildə qeyd edilmir.
4. "Yumurta sınma" falı
Novruz bayramı ilə bağlı olan və indi nadir hallarda rast gəlinən adətlərdən biri "yumurta sınma" falı idi. İnsanlar bir-birinə yumurta vuraraq sınmasını gözləyirdilər. Əgər birinin yumurtası qırılmadan qalırdısa, bu, həmin şəxsin il boyu uğurlu olacağına işarə sayılırdı. Bu adət indi də qismən mövcuddur, lakin əvvəlki əhəmiyyətini itirib.
5. "Beşik bağlama" mərasimi
Azərbaycanda körpə dünyaya gələndə xüsusi "beşik bağlama" mərasimi təşkil edilirdi. Nənələr və yaxın qohumlar uşağın beşiyini xüsusi dualarla və müəyyən ayinlərlə bəzəyirdilər. Bu adətə əsasən, beşik bağlanan gün uşağın gələcəkdə xoşbəxt və sağlam böyüyəcəyinə inanılırdı. Müasir dövrdə beşiklər daha çox funksional mebel kimi istifadə edilir və bu ənənə demək olar ki, itib.
6. "Su üzərinə gülatma" mərasimi
Bu qədim adətə əsasən, insanlar müəyyən günlərdə çay və bulaqlara çiçəklər atırdılar. Bununla onlar təbiətə minnətdarlıq bildirir və ilin bərəkətli keçməsini arzulayırdılar. Xüsusilə, bu adət Novruz bayramı zamanı və baharın ilk günlərində həyata keçirilirdi. Ancaq şəhərləşmə və müasir həyat tərzi bu adətin yaddan çıxmasına səbəb olub.
7. Gəlinin pəncərəyə oturdulması
Azərbaycanın bəzi bölgələrində gəlin evə gətirilərkən onu müəyyən müddət pəncərənin qarşısında oturdurdular. Bunun məqsədi gəlini yeni evinə uyğunlaşdırmaq və ona ruhi sakitlik vermək idi. Həm də bu adət evin bərəkətli və mehriban olması üçün edilirdi. İndi isə bu adət yalnız bəzi yaşlı nəsil tərəfindən xatırlanır.
8. Payız bayramı
Qədim Azərbaycan türkləri "Payız Bayramı" keçirirdilər. Bu bayram, əsasən, məhsul yığımı və yeni ilin başlanğıcı ilə bağlı idi. İnsanlar bu bayramda böyük süfrə açır, meyvələrdən müxtəlif yeməklər hazırlayır və kənd camaatı birlikdə bayram edirdi. Hazırda bu bayram tamamilə unudulub və yalnız Novruz bayramı daha geniş şəkildə qeyd olunur.
9. "Süfrə bağlama" mərasimi
Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusilə də qədimdə kənd yerlərində yeni ailə quran gənclərə "süfrə bağlama" adlı mərasim keçirilirdi. Bu mərasimdə gəlin və bəyin qohumları onların ilk süfrəsini birlikdə açır və bolluq, bərəkət diləyirdilər. Süfrənin üstünə müəyyən nemətlər qoyulur və bu nemətlərin simvolik mənaları var idi: çörək - rifah, duz - sədaqət, bal - xoşbəxtlik və sair. Bu adət indi ancaq bəzi yaşlı nəsil tərəfindən xatırlanır.
10. "Üzərlik yandırma" mərasimi
Üzərlik yandırmaq bu gün də qismən yaşasa da, keçmişdə onun daha geniş yayılmış və xüsusi ayinlərlə icra edilən formaları mövcud idi. Məsələn, yeni evə köçən zaman, doğuşdan sonra və ya ağır xəstəlik keçirmiş insanlar üçün mütləq üzərlik yandırılırdı. İnsanlar inanırdılar ki, bu, onları "nəzərdən", pis ruhlardan və uğursuzluqdan qoruyur. Əvvəllər üzərlik təkcə yandırılmır, həm də xüsusi dualarla birlikdə evin müxtəlif yerlərinə səpilirdi.
11. "Qonaq tanrı qonağıdır" adəti
Azərbaycan xalqı qonaqpərvərliyi ilə tanınır, lakin keçmişdə bu ənənə daha da fərqli formalarda icra edilirdi. İnsanlar evlərinə gələn tanımadıqları bir qonağı belə xüsusi hörmətlə qarşılayır, onu "Tanrı qonağı" hesab edirdilər. Qonağa ən yaxşı otaq ayrılır, süfrəyə xüsusi yeməklər qoyulurdu. Bəzi bölgələrdə qonaq gedəndə ev sahibinin ona azacıq duz verməsi uğur gətirən bir adət sayılırdı.
12. Yelləncək toyu
Qədimdə bəzi bölgələrdə qız uşaqları üçün "yelləncək toyu" təşkil edilirdi. Bu, onların yeniyetməlik dövrünə keçidi qeyd etmək üçün edilirdi. Ailələr xüsusi yelləncək qurur, qızlar bu yelləncəkdə oturarkən onlara nəğmələr oxuyur, gələcək həyatlarının xoşbəxt və firavan olması üçün dualar edirdilər.
13. Süd mərasimi
Yeni doğulmuş uşağa ilk dəfə süd verilməsi xüsusi bir mərasim kimi qeyd olunurdu. Qadınlar toplaşıb bu hadisəni qeyd edir, körpənin sağlıqlı və güclü böyüməsi üçün dualar oxuyurdular. Südü verən qadının xoşbəxt və uğurlu biri olması vacib sayılırdı ki, bu, uşağın gələcəkdə uğurlu bir insan olacağına işarə idi.
14. "Qurd oyunu"
Bu, uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş qədim oyunlardan biri idi. Uşaqlar bir dairə şəklində oturur, içlərindən biri "qurd" rolunu oynayırdı. Digərləri isə müxtəlif nəğmələr oxuyur və "qurd"utora salmağa çalışırdılar. Bu oyun həm əyləncəli idi, həm də uşaqların cəldlik və düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirirdi. İndi isə bu oyun demək olar ki, tamamilə unudulub.
15. Odla təmizlənmə
Keçmişdə insanlar müəyyən xəstəliklərdən və ya pis enerjidən qurtulmaq üçün od vasitəsilə təmizlənmə mərasimi keçirirdilər. Xüsusilə Novruz bayramında tonqal üzərindən atlanmaq bu adətin bir hissəsi idi. Amma bəzi bölgələrdə xəstə insanın başının üzərindən şam yandırıb dövr etdirmək və ya alovun üzərinə müəyyən dualar oxumaq da yayılmışdı.
16. Küsülü insanları barışdırma (Duz-çörək adəti)
Əvvəllər küsülü insanlar arasında barışığı təmin etmək üçün onların evlərinə duz-çörək aparmaq adəti var idi. Qohumlar və ya yaxın qonşular küsülü insanlara gedib duz-çörək təqdim edirdilər və bu, barışığın rəsmi ifadəsi kimi qəbul edilirdi. Bu adət indi çox nadir hallarda tətbiq edilir.
17. Ağacın qoluna paltar bağlamaq
Bəzi bölgələrdə insanlar arzularının yerinə yetməsi üçün müqəddəs sayılan ağacların budaqlarına parça bağlayırdılar. Xüsusilə, yeni ailə quranlar və ya uşağı olmayan qadınlar bu adəti icra edirdilər. Sonralar bu inanclar dinə uyğun olmadığı üçün zəifləyib və tədricən unudulub.
18. Yağış çağırma mərasimi
Əvvəllər kəndlərdə quraqlıq baş verəndə xüsusi yağış çağırma mərasimləri keçirilirdi. İnsanlar bir yerə toplaşıb dualar oxuyur, müəyyən simvolik ayinlər icra edirdilər. Hətta bəzi bölgələrdə uşaqlar evlərdən un toplayıb su ilə qarışdırır, sonra bu qarışımı torpağa səpirdilər ki, yağış yağsın.
19. Gəlinin əlini xınalama
Bu adət bəzi bölgələrdə hələ də mövcuddur, lakin əvvəlki qədər geniş yayılmayıb. Keçmişdə gəlinin əllərinə xına yaxmaq xüsusi bir mərasim kimi icra edilirdi. Bu, onun yeni ailəyə ruhi və mənəvi hazırlığını simvolizə edirdi. Hətta bəzi bölgələrdə gəlinin əli hınalandıqdan sonra bir müddət heç nəyə toxunmaması vacib sayılırdı.
20. Gəlinin at belində evə gətirilməsi
Keçmişdə bəylə gəlin toy günü at belində gəlinin yeni evinə gətirilirdi. Atın boynuna qırmızı parça bağlanırdı və bu, ailənin xoşbəxtliyinin və firavanlığının rəmzi sayılırdı. İndi bu adət tədricən itib və yalnız bəzi ənənəvi toy mərasimlərində simvolik olaraq yaşadılır.
Azərbaycanın adət-ənənələri zəngin və rəngarəngdir. Lakin bəzi qədim adətlər ya zamanın təsiri ilə, ya da sosial dəyişikliklər nəticəsində itib. Bəzi ənənələr isə dəyişərək yeni formalarda yaşamağa davam edir. Bu adətlərin bəzilərini yenidən dirçəltmək və gənc nəsillərə ötürmək mədəni irsimizin qorunması baxımından mühüm ola bilər.
Səidə Ramazanova
