Ukraynada münaqişəni bitirə biləcək mümkün DANIŞIQLAR – Sensasion FAKTLAR yayıldı

2022-ci il fevralın 24-də səhər tezdən Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri bütün Ukrayna ərazisindəki hədəflərə zərbələr endirib. Eyni zamanda, şimaldan, şərqdən və cənubdan Rusiya piyada qoşunları və zirehli texnikaları ölkəyə daxil olub. Sonrakı günlərdə ruslar Kiyevi mühasirəyə almağa cəhd ediblər.

Yenicag.az xəbər verir ki, bu barədə nüfuzlu “Foreign Affairs” nəşrinin “Ukraynada münaqişəyə son verə biləcək mümkün danışıqlar. Uğursuzluğa düçar olmuş, lakin gələcək danışıqlar üçün dərslər verən diplomatiyanın gizli hekayəsi” adlı məqaləsində qeyd olunub.

Qeyd edək ki, məqalənin müəllifləri Rusiya və Avrasiya Siyasəti Departamentinin rəhbəri, RAND Korporasiyasının baş politoloqu Samuel Çarap və Avropanın Con Hopkins Universitetinin Qabaqcıl Beynəlxalq Araşdırmalar Məktəbinin fəxri professoru Sergey Radçenkodur.
Müəlliflər qeyd edirlər ki, bu, Ukraynanın Rusiya tərəfindən məğlubiyyətinə və əsarətinə çevrilməsinə səbəb ola biləcək münaqişənin ilk günləri və həftələri idi. Onların fikrincə, geriyə baxanda bunun baş verməməsi az qala möcüzəli görünür:

“Döyüş meydanında baş verənlər nisbətən hər kəsə yaxşı məlumdur. Moskva, Kiyev və bir sıra digər oyunçuların iştirakı ilə eyni vaxtda intensiv diplomatiya daha az məlumdur ki, bu da hərbi əməliyyatların başlanmasından bir neçə həftə sonra nizamlanmaya gətirib çıxara bilərdi”.

Nəşr yazır ki, 2022-ci ilin mart ayının sonunadək Belarus və Türkiyədə bir sıra üz-üzə görüşlər və videokonfrans vasitəsilə virtual danışıqlar nizamlanmanın əsasını əks etdirən İstanbul Kommünikesi ilə nəticələndi. KİV-in məlumatına görə, daha sonra Ukrayna və Rusiya tərəfləri müqavilənin mətni üzərində işə başladılar və razılaşma yolunda əhəmiyyətli irəliləyiş əldə etdilər, lakin may ayında danışıqlar pozuldu, hərbi qarşıdurma davam etdi və o vaxtdan bəri hər iki tərəfdən on minlərlə insan həyatını itirdi:

“Nə oldu? Tərəflər qarşıdurmanı bitirməyə nə qədər yaxın idilər? Və niyə heç vaxt razılığa gələ bilmədilər? Münaqişənin tez-tez gözdən qaçan, lakin kritik epizodunu işıqlandırmaq üçün biz iki tərəf arasında mübadilə edilmiş saziş layihələrini araşdırdıq. Bu sənədlərin bir sıra təfərrüatları barədə əvvəllər məlumat verilməyib. Biz danışıqların bir neçə iştirakçısı, eləcə də həssas məsələləri müzakirə etmək üçün anonimlik verdiyimiz o dövrdə əsas Qərb hökumətlərində çalışan rəsmilərdən müsahibə götürdük. Danışıqlar zamanı, daha sonra isə Ukrayna və Rusiya rəsmiləri ilə yazılan çoxsaylı müsahibələri və bəyanatları da nəzərdən keçirdik. Onların əksəriyyəti “YouTube”da mövcuddur, lakin ingilis dilində deyil və buna görə də Qərbdə geniş tanınmır.

Nəhayət, münaqişənin başlanğıcından danışıqların kəsildiyi mayın sonuna qədər hadisələrin xronologiyasını diqqətlə təhlil etdik. Bütün bu parçaları bir araya gətirəndə qarşıdurmaya son qoymaq üçün gələcək diplomatik səylərə ciddi təsir göstərə biləcək bəzi təəccüblü faktlar aşkar etdik”.

“Foreign Affairs”in analitiklərinə görə, bəzi müşahidəçilər və rəsmilər (o cümlədən, Rusiya prezidenti Vladimir Putin də daxil olmaqla – red.) mübahisə edir ki, müzakirə masasında münaqişəyə son qoya biləcək razılaşma var idi, lakin ukraynalılar Qərb tərəfdarlarının təzyiqi ilə Kiyevin öz təkəbbürlü fərziyyələri səbəbindən və Rusiyanın hərbi zəifliyinə görə ondan imtina etdilər:

“Digərləri isə danışıqların əhəmiyyətini tamamilə inkar edərək, tərəflərin, sadəcə olaraq, təklifləri müzakirə etdiyini və qüvvələrin döyüş meydanında yenidən toplanması üçün vaxt udduğunu və ya müqavilə layihələrinin qeyri-ciddi olduğunu iddia edirlər. Bu təfsirlərdə müəyyən qədər həqiqət olsa da, aydınlaşdırmaqdan daha çox ört-basdır edilir

Bundan başqa, bu cür monokauzal izahatlar geriyə baxanda fövqəladə görünən şeyi tamamilə gizlədir. Yəni, Moskvanın görünməmiş təcavüzünün ortasında ruslar və ukraynalılar tammiqyaslı münaqişəyə son qoyacaq, onun daimi neytrallığı və uzunmüddətli perspektivdə Avropa İttifaqına (Aİ) üzvlük yolunda yolunu açacaq, Ukraynaya çoxtərəfli təhlükəsizlik təminatları verəcək razılaşmanı demək olar ki, tamamlamışdılar. Lakin yekun razılaşma bir sıra səbəblərə görə çətin idi. Kiyevin Qərb tərəfdaşları Rusiya ilə, xüsusən də Ukraynanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onlar üçün yeni öhdəliklər yaradacaq danışıqlara cəlb olunmaq istəmədilər”.

Nüfuzlu nəşrin iddiasına görə, Ukraynada ictimai əhval-ruhiyyə İrpen və Buçada rus hərbçilərinin cinayət faktlarının aşkarlanmasından sonra sərtləşib və Rusiyanın Kiyevi mühasirəyə almaq cəhdi uğursuzluğa düçar olduqdan sonra prezident Zelenski kifayət qədər Qərb dəstəyi ilə döyüş meydanında qalib gələ biləcəyinə inanırdı:

“Nəhayət, tərəflərin təhlükəsizlik arxitekturası ilə bağlı uzun müddətdir davam edən mübahisələri həll etmək cəhdi uzunmüddətli nizamlanma və davamlı regional sabitlik perspektivini təklif etsə də, onlar çox tez və çox şey istəyirdilər. Əsas atəşkəs əldə olunmasa da, onlar hərtərəfli nizamlanmaya nail olmağa çalışdılar.

Danışıqların perspektivlərinin qeyri-müəyyən göründüyü və tərəflər arasında münasibətlərin praktiki olaraq mövcud olmadığı bu gün 2022-ci ilin yazında danışıqların tarixini öyrənmək indiki şəraitlə birbaşa əlaqəsi olmayan mücərrəd fəaliyyət kimi görünə bilər. Lakin Putin və Zelenski qarşıdurmaya son qoymaq üçün uzağa gedən güzəştləri nəzərdən keçirmək istəyi ilə hamını təəccübləndirdi. Onlar gələcəkdə yenə hamını təəccübləndirə bilərlər”.

“Ruslar Ukraynada münaqişəyə başlamaqla nəyə nail olmaq istəyirdilər? 2022-ci il fevralın 24-də Putin nitqində ölkənin “denazifikasiyası” kimi qeyri-müəyyən məqsədi əsas gətirərək qoşunların yerləşdirilməsinə haqq qazandırırdı. “Deazifikasiya”nın ən ağlabatan təfsiri o idi ki, Putin Kiyevdə hökuməti devirmək istəyir, yəni Zelenskini öldürməklə və ya ələ keçirməklə. Lakin hərbi əməliyyatların başlamasından cəmi bir neçə gün sonra Moskva kompromis üçün yolları sınamağa başladı. Putinin gözlədiyi hərbi münaqişə artıq əksini göstərdi və danışıqlara qarşı olan erkən açıqlıq Putinin Ukraynadakı rejimin birbaşa dəyişməsi fikrindən artıq imtina etdiyini göstərir. Zelenski, genişmiqyaslı münaqişədən əvvəl olduğu kimi, dərhal Putinlə şəxsi görüşdə maraqlı olduğunu bildirdi. Putin Zelenski ilə birbaşa danışmaqdan imtina etsə də, danışıqlar aparan komanda təyin etdi. Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko isə vasitəçi kimi çıxış edirdi”, – qəzetin məqaləsində dərc olunub.

KİV xatırladıb ki, danışıqlar fevralın 28-də Belarus-Ukrayna sərhədindən təxminən 30 mil aralıda, Lyaskoviçi kəndi yaxınlığındakı Lukaşenkonun geniş kənd iqamətgahlarından birində başlamışdı:

“Ukrayna nümayəndə heyətinə Zelenskinin partiyasının parlament fraksiyasının lideri David Araxamiya başçılıq edib. Tərkibinə sabiq müdafiə naziri Aleksey Reznikov, prezidentin müşaviri Mixail Podolyak və digər yüksək rütbəli məmurlar daxil idi. Rusiya nümayəndə heyətinə isə Rusiya prezidentinin baş müşaviri, əvvəllər mədəniyyət naziri vəzifəsində çalışmış Vladimir Medinski başçılıq edib. Onun tərkibinə müdafiə və xarici işlər nazirlərinin müavinləri də daxil idi.

İlk görüşdə ruslar bir sıra sərt şərtlər irəli sürdülər, mahiyyətcə Ukraynadan təslim olmağı tələb etdilər. Bu, uğurlu deyildi, lakin Moskvanın döyüş meydanında vəziyyəti pisləşdikcə, onun danışıqlar masası arxasındakı mövqeyi getdikcə daha az tələbkar idi. Martın 3-də və 7-də tərəflər danışıqların ikinci və üçüncü raundunu bu dəfə Belarusun Polşa ilə sərhədin yaxınlığındakı Kamenyuk şəhərində keçirdilər.

Ukrayna nümayəndə heyəti dərhal atəşkəs və mülki əhalinin döyüş zonasını təhlükəsiz tərk etməsinə imkan verəcək humanitar dəhlizlərin yaradılması tələblərini irəli sürdü. Məhz danışıqların üçüncü raundu zamanı, görünür, ruslar və ukraynalılar ilk dəfə sənədlər layihəsini nəzərdən keçiriblər. Medinskinin sözlərinə görə, bunlar Rusiya nümayəndə heyətinin Moskvadan gətirdiyi Rusiya layihələri olub və ehtimal ki, Moskvanın Ukraynanın neytral statusunda israrını əks etdirirmiş”.

Nəşr məlumat verib ki, bu nöqtədə nümayəndə heyətləri “Zoom” vasitəsilə əlaqə saxlamağa davam etsə də, şəxsi görüşlər təxminən üç həftə sonra kəsildi:

“Bu görüşlər zamanı ukraynalılar münaqişənin sona çatması ilə bağlı fikirlərinin mərkəzinə çevriləcək bir məsələyə – gələcəkdə Rusiya yenidən hücum edəcəyi təqdirdə, digər dövlətləri Ukraynanın müdafiəsinə qalxmağa məcbur edəcək təhlükəsizlik təminatlarına diqqət yetirməyə başladılar. Kiyevin bu məsələni ilk dəfə nə vaxt Moskva və ya Qərb ölkələri ilə söhbətində qaldırdığı tam aydın deyil. Lakin martın 10-da Ukraynanın xarici işlər naziri Dmitro Kuleba, daha sonra Türkiyənin Antalya şəhərində rusiyalı həmkarı Sergey Lavrov ilə görüşərək, Ukrayna üçün “sistemli, davamlı həll”dən danışdı və əlavə etdi ki, ukraynalılar NATO üzvü olan ölkələrdən və Rusiyadan alacaqları təminatları “müzakirə etməyə” hazır olduqlarını bildirdi.

Kuleba, deyəsən, çoxtərəfli təhlükəsizlik zəmanətlərini nəzərdə tuturdu: bu, bir qayda olaraq, zaminlərin heç birinə qoşulmamaq şərti ilə rəqabət aparan güclərin üçüncü dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün öhdəliklər götürəcəyi sazişdir. Bu cür müqavilələr Soyuq Müharibədən sonra əsasən istifadə olunmur.

Qəzet yazır ki, Ukrayna bu cür sazişin daha az sərt variantı – zəmanətdən çox çoxtərəfli təhlükəsizliklə bağlı acı təcrübəyə malikdir:

“1994-cü ildə Budapeşt Memorandumunu imzaladı, nüvə silahından azad bir dövlət kimi Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə qoşuldu və üçüncü ən böyük arsenalından imtina etməyə razılaşdı. Bunun müqabilində Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ Ukraynaya hücum etməyəcəklərinə söz verdilər. Bununla belə, geniş yayılmış yanlış təsəvvürün əksinə olaraq, Ukraynaya qarşı təcavüz olarsa, razılaşma yalnız onu imzalayanlardan BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclasını çağırmağı, ölkənin müdafiəsi üçün çıxış etməməyi tələb edirdi.

Rusiyanın genişmiqyaslı hücumu və Ukraynanın öz ekzistensial müharibəsi aparması ilə bağlı sərt reallıq Kiyevi həm təcavüzə son qoymaq, həm də onun bir daha təkrarlanmamasını təmin etmək üçün yollar axtarmağa vadar edir.

Martın 14-də, iki nümayəndə heyəti “Zoom” vasitəsilə görüşərkən, Zelenski “Telegram” kanalında “Budapeştdəki kimi” olmayacaq “normal, effektiv təhlükəsizlik zəmanətləri”nə çağıran bir mesaj yayımladı. İki gün sonra ukraynalı jurnalistlərə müsahibəsində onun müşaviri Podolyak izah etdi ki, Kiyevə “mütləq təhlükəsizlik zəmanəti” lazımdır, bu isə “imzalayanların Ukraynaya hücum halında indi olduğu kimi, kənarda durmayacaqlarını” öhdəliyi götürmələri demək olacaq. Onlar münaqişədə Ukraynanın müdafiəsində fəal iştirak edəcəklər”.

Ukraynanın yenidən taleyin mərhəmətinə buraxılmamaq tələbi tamamilə başa düşüləndir. Kiyev öz gələcək təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Rusiyanın xoş niyyətindən daha etibarlı mexanizmə sahib olmaq istəyirdi (və hələ də istəyir). Amma zəmanət almaq asan olmayacaq”.

KİV bildirib ki, Naftali Benet danışıqlar zamanı İsrailin baş naziri olub və iki tərəf arasında fəal vasitəçi kimi çıxış edib:

“2023-cü ilin fevralında o, jurnalist Hanok Daumla onlayn yayımlanan müsahibəsində xatırladıb ki, Zelenskini təhlükəsizlik zəmanətləri məsələsinə diqqət yetirməkdən çəkindirməyə çalışıb. Əgər Birləşmiş Ştatlar və onun müttəfiqləri münaqişədən əvvəl Ukraynaya bu cür zəmanətləri (məsələn, NATO-ya üzvlük formasında) vermək istəmirdilərsə, o zaman Rusiya hücuma hazır olduğunu açıq şəkildə nümayiş etdirdikdən sonra niyə bunu etməlidir? Ukraynanın danışıqlarda iştirak edən nümayəndə heyəti bu suala cavab hazırladılar, lakin bu, riskdən çəkinən qərbli həmkarlarını inandırmadı.

Kiyevin mövqeyi ondan ibarət idi ki, yeni zəmanətlər konsepsiyası Rusiyanın da zamin olacağını nəzərdə tutur, yəni Moskva mahiyyətcə razılaşır ki, digər qarantlar yenidən hücum edəcəyi təqdirdə müdaxilə etməyə məcbur olacaqlar. Başqa sözlə, Moskva Ukraynaya qarşı gələcək təcavüzün Rusiya və ABŞ arasında müharibə demək olduğunu başa düşsə, o, NATO müttəfiqinə hücum etməkdən daha çox Ukraynaya hücuma daha çox meylli olmayacaq.

Mart ayı boyunca bütün cəbhələrdə şiddətli döyüşlər davam etdi. Ruslar Çerniqovu, Xarkovu və Sumı almağa çalışdılar, lakin hər üç şəhər dağıdılmasına baxmayaraq, böyük uğursuzluğa düçar oldular. Martın ortalarında rus ordusunun Kiyevə irəliləməsi dayanmışdı və o, böyük itkilər verirdi. İki ölkənin nümayəndə heyətləri danışıqları videokonfrans vasitəsilə davam etdiriblər, lakin martın 29-da bu dəfə İstanbulda şəxsi görüşə qayıdıblar.

Deyəsən, onlar bir irəliləyiş əldə etmişdilər. Görüşdən sonra tərəflər birgə kommünike üzərində razılığa gəldiklərini açıqlayıblar. Onun şərtləri hər iki tərəfin İstanbulda mətbuata bəyanatları zamanı açıqlanıb. Lakin biz kommünike layihəsinin “Ukrayna üçün təhlükəsizlik təminatları haqqında müqavilənin əsas müddəaları” adlı tam mətninin surətini almışıq. Müsahibə apardığımız iştirakçıların sözlərinə görə, kommünike layihəsi əsasən ukraynalılar tərəfindən hazırlanıb və ruslar ondan müqavilənin əsası kimi istifadə etməyə şərti razılıq veriblər.

Kommünikedə nəzərdə tutulan müqavilə Ukraynanı daimi neytral, qeyri-nüvə dövləti elan edəcəkdi. Kiyev hərbi ittifaqlara girmək və ya xarici hərbi baza və ya qoşunların öz ərazisinə daxil olmasına icazə vermək niyyətindən əl çəkəcək. Kommünikedə BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri (o cümlədən Rusiya), həmçinin Kanada, Almaniya, İsrail, İtaliya, Polşa və Türkiyə mümkün zaminlər kimi göstərilib.

Kommünikedə həmçinin bildirilirdi ki, əgər Ukraynaya hücum edilsə və ona kömək istəsələr, bütün qarant dövlətlər Kiyevlə və öz aralarında məsləhətləşmələrdən sonra Ukraynaya onun təhlükəsizliyini bərpa etmək üçün yardım göstərməyə borclu olacaqlar. Maraqlıdır ki, bu öhdəliklər NATO-nun 5-ci maddəsindəkindən qat-qat dəqiqliklə yazılmışdır: uçuşa qadağa zonasının tətbiqi, silahların tədarükü və ya qarant dövlətin öz silahlı qüvvələrinin köməyi ilə birbaşa müdaxilə.

Təklif olunan çərçivədə Ukrayna həmişəlik bitərəf olsa da, Kiyevin Aİ-yə üzvlük yolu açıq qalacaq və qarant dövlətlər (o cümlədən Rusiya) birmənalı olaraq “Ukraynanın Avropa İttifaqına üzvlüyünü asanlaşdırmaq niyyətlərini təsdiq edəcəklər”.

Təklif olunan çərçivədə Ukrayna həmişəlik bitərəf olsa da, Kiyevin Aİ-yə üzvlük yolu açıq qalacaq və qarant dövlətlər (o cümlədən Rusiya) birmənalı olaraq “Ukraynanın Avropa İttifaqına üzvlüyünü asanlaşdırmaq niyyətlərini təsdiq edəcəklər”.

Bu, qeyri-adi bir şey idi. 2013-cü ildə Putin Ukrayna prezidenti Viktor Yanukoviçə Aİ ilə sadə assosiasiya sazişindən imtina etməsi üçün güclü təzyiq göstərib. İndi Rusiya Ukraynanın Avropa İttifaqına daxil olmasına “kömək etməyə” razılaşıb.

Ukraynanın təhlükəsizlik zəmanəti almaqda marağı göz qabağında olsa da, Rusiyanın bütün bunlara niyə razı olduğu tam aydın deyil. Bir neçə həftə əvvəl Putin Ukraynanın paytaxtını ələ keçirməyə, hökuməti devirməyə və oyuncaq rejim qurmağa cəhd etmişdi. Qeyri-mümkün görünsə də, Putinin özünün hərəkətləri ilə indi Rusiya ilə daha düşmən olan Ukraynanın Aİ-yə üzv olması və ABŞ-dan (digərləri ilə yanaşı) müstəqillik və təhlükəsizlik zəmanəti almasına Putin bu dəfə razı olmuşdu. Bununla da, kommünike Putinin buna razılıq verməyə hazır olduğunu göstərir”.

Rafi Müslümov