“Olum və ya olum?”, Cakomo Kazanova Azərbaycanda

Bakı, 25 aprel, Anara Axundova, AZƏRTAC

Bu yaxınlarda “To Be or To Be?” (“Olum və ya olum?”) bədii-sənədli filmi tamaşaçılara təqdimi edilib. Filmin ideya müəllifi, ssenaristlərdən biri və rejissoru Çexiyada yaşayan soydaşımız, şairə və dramaturq Leyla Bəyimdir. Bu ekran əsəri bir sıra mötəbər kinofestivallara göndərilib və artıq bir neçə mükafata layiq görülüb.

Bədii-sənədli filmin baş qəhrəmanı yazısı və səyyah Cakomo Kazanovadır. Lui Kayuzakın J.-F.Ramo Zoroastrenin (“Zərdüşt”) operasına yazılmış librettonun müəllifi olan 298 yaşlı Cakomo həyata qayıdır və Zərdüştün vətəninə səyahət etməyə qərar verir. Kazanova həyatın mənəvi əbədi tərkib hissəsi, bu dünyadakı və axirətdəki ümumbəşəri dəyərlərin hüdudsuzluğu və zamanın fövqündə olması düşüncələri ilə Atəşgaha yollanır...

Filmin prodüseri, digər ssenaristi və baş rolun ifaçısı Boris Qoldberq, Bakıdakı çəkilişlərin bədii direktoru və rollardan birinin ifaçısı Ülviyyə Axundova, Bakıdakı çəkilişlərin montaj rejissoru və operatoru Sərxan Rəcəb, Praqadakı çəkilişlərin operatoru Aneta Baldoviçdir. Tərcüməçi Gülnarə Holldur.

Leyla Bəyim AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində bu ekran əsəri üzərində iş prosesindən və onun məşhur Kazanovanı necə “diriltməsindən” söhbət açıb.

-Leyla xanım, bu qeyri-adi süjetə malik filmin ideyası necə yarandı?

- Hər şey on il əvvəl - Boris Qoldberqin məni Kazanova ilə poetik dueldə döyüşməyə dəvət edəndə başladı. Kazanova rolunu, əlbəttə ki, Boris Qoldberqin özü oynadı. O, yazıçı, şair, jurnalist, aparıcı, altı kitabın müəllifidir və onlardan biri də “Kazanova formulu”dur.

Bu şərəfə layiq olmaq üçün mən hər kəsin inanacağı bir hekayə ilə çıxış etməli oldum, yəni Kazanova mənim əcdadlarımı necə tanıya bilərdi? Bu mənim “ev tapşırığım” idi. Onu bir-iki saata bitirdim. Ssenarimə görə, Şəkidə ipək fabriki olan əcdadım tez-tez İstanbula gəlirdi və qumar oynamağı çox sevirdi. Bütün bunlar doğrudur. Bu şəxs, həmçinin ipək manufakturasının sahibi olan Kazanova ilə İstanbulda tanış olur. O da tez-tez sevimli İstanbul şəhərinə baş çəkirdi, qumar oyunlarını sevirdi, bu da həqiqətdir. Hekayənin, təbii ki, uydurma davamı var idi. Bu, Borisin o qədər xoşuna gəldi ki, “poetik döyüşümüzü” öz kitabına daxil etməyə qərar verdi.

On il sonra, 2023-cü ilin martında Boris Praqaya gələndə (o, Mayamidə yaşayır) mən onu Ülviyyə Axundova ilə tanış etdim. Ülviyyə o vaxt birgə şeir gecəmizlə bağlı Praqada idi. O, YARAT-ın art-meneceri kimi dərhal Borisi kitablarından birinin təqdimatı və “Mənim Mikelancelom” kitabının video tətbiqi ilə çıxış etmək üçün Bakıya dəvət etdi. Dərhal içəri girdim: “Gəlin, Kazanova ilə eyni vaxtda poetik duel təşkil edək!” Təsəvvür edin, bu, hamını necə intriqaya salacaq - Kazanova Bakıda!” Boris nəzakətlə təklifi rədd etdi və dedi ki, Kazanovanın Bakıda olması çox da inandırıcı deyil. Bu ifadə məni “Kazanovanı qulağından çəkməyə” sövq etdi (Gülür).

Ertəsi gün Borisə zəng edərək, ona filmimiz üçün taleyüklü olan sualı verdim: “Boris, sən bilirdin ki, Kazanova həm də Lui de Kayuzakın Jan Filip Ramonun “Zərdüşt” operası üçün librettosunun tərcüməçisidir? “Xeyr, bu hansı operadır?” – deyə o soruşdu. “Bu, əla operadır! Uvertüra möhtəşəmdir! Maraqlısı odur ki, orijinal fransız dilində bu, fiasko idi və yalnız Kazanovanın istedadlı tərcüməsi onu əbədiləşdirdi. Bu, təxminən üç əsrdir ki, indiyədək italyan dilində ifa olunur!” Boris cavab verdi: “Həqiqətən maraqlıdır”. Mən inamla sözlərimə davam etdim: “Sizə məlumdurmu ki, Zərdüştün vətəni müasir Azərbaycan ərazisində yerləşir? Orada qədim Zərdüşti məbədi mövcuddur. Kazanova Avropaya səfəri zamanı buraya gəlib çatmayıb. Əgər Kazanova ilk həyatında öz düsturuna uyğun olaraq sevgi axtarışında idisə, indi 298 yaşı tamam olanda mənəvi axtarışa, Zərdüştün vətəninə getməyə qərar verəcək”. Sonra iş prosesində dəyişən, lakin əsas konsepsiyası dəyişməz qalan ssenarini canlı müzakirə etməyə başladıq.

Format lap əvvəldən seçilməmişdi. Bunu həm şeirlərə, həm də nəsrə aid etmək olar. Ən əvvəldə Söz vardı. Forma onun ardından gəldi...

-Film sizin rejissor debütünüz oldu. Bu təcrübə necə allındı?

-Bu, inanılmaz dərəcədə maraqlı idi. Amma, eyni zamanda, çox gərgin oldu. Kazanovanın atəşpərəstlərin peyğəmbəri ilə birlikdə həyata alovlu ehtirasla bağlı olması ideyası məni çox təsirləndirdi. Mənə elə gəlirdi ki, kinematoqrafiya tarixində Kazanovanın obrazı müəyyən qədər ədalətsiz olaraq səthi təqdim edilib. Mən onun yaradıcılıq mücəssəməsindən, xüsusən də Jan-Filip Ramonun və Lui de Kayuzakın parlaq yaradıcılığını necə əbədiləşdirdiyindən danışmaq istərdim. Eyni zamanda, Çexiyanın və xüsusən də Praqanın bir yazıçı kimi Kazanovaya nə qədər ilham verdiyini göstərmək qərarına gəldik. Bununla yanaşı, mən çox istəyirdim ki, gözəl Bakımız mənim qəhrəmanım - yazıçı, şair və böyük səyyah Kazanovanı valeh etsin. Bakı bu vəzifənin öhdəsindən gəldi. O qədər qonaqpərvər idi ki, sanki bizim üçün xüsusi olmuşdu. Cəmi iki ay davam etdi! "Kazanova" adlı restoran qapılarını geniş açıb, burada bütün dizayn Kazanova ilə uyğunlaşmaq üçün Venesiya üslubunda tərtib olunub. Mən bu sehrli yeri Praqada olarkən tapdım, Bakıda çəkiliş məkanları haqqında düşünürdüm. Bir ay sonra Bakıdan qayıdanda öyrəndim ki, bu restoran bağlanıb. Buna təəssüf etdim...

-Amma sizin əvvəllər də kino istehsalı ilə təmaslarınız olub, doğrudurmu?

-Bəli. Üç il əvvəl Almaniya və İspaniyada yaşayan həmyerlimiz Azər Ağalarovun quruluşçu rejissoru və prodüseri olduğu “Divar arxasında” filminin çəkilişlərində mən də konsepsiya müəllifi və ssenarinin həmmüəllifi kimi iştirak etmişəm. Bütün çəkiliş prosesində - əvvəldən axıradək, yəni ssenarinin yazılmasından montajına kimi filmin yaradılmasında iştirak etmişəm. Bu film beynəlxalq kinofestivallarda çoxsaylı mükafatlar laureatıdır. ImDB və yutubda da var, baxmağı məsləhət görürəm.

-Bəs Kazanova haqqında film üzərində iş prosesi necə gedirdi?

-Ssenari üzrə. Kazanova son 14 ildə yaşadığı Duks (Duchtsov) qəsrində görünməli idi. Onu yenidən dəfn etmək cəhdi zamanı Kazanovanın qalıqları tapılmadığından, Borislə mən fərz etdik ki, qəhrəmanımız sehrin böyük bilicisi kimi iki dünya arasında bir yerdədir... Bu bədii texnika ona görə lazım idi ki, onun özü də sənədli film çəkilişlərində ev sahibi olmaqda davam etsin. Praqada bir operator - gözəl Aneta Baldoviçi tapdım və biz çəkiliş prosesinə başladıq, Kazanovanın getdiyi bütün yerləri lentə aldıq. Bakıda çəkiliş üçün istedadlı Ülviyyə Axundova ilə əməkdaşlıq etmək qərarına gəldik. Əvvəlcə biz gözəl şairə kimi ona Bakıda şairə və Kazanovanın yol yoldaşı rolunu təklif etdik. Ulya Bakıda çəkilişlərin təşkilində köməklik etməyi təklif etdi və dedi ki, bu işi öz üzərinə götürəcək, həm də istedadlı operator tanışı var. Bu, çox yaradıcı şəxs - Sərxan Rəcəb idi. O, həm də montaj rejissoru kimi fəaliyyət göstərib.

-Çəkiliş prosesində hər hansı çətinliklər olubmu?

-Əlbəttə, çətinliklərimiz olub. Amma komanda səriştəli, ağıllı, istedadlı insanlardan ibarət olanda bütün çətinlikləri həll etmək olar. Məsələn, Ülviyyə problemlərin birini mükəmməl həll etməyə kömək etdi. Fakt budur ki, mən əvvəlcə filmin prodüseri kimi Borisə filmin musiqi müşayiəti qismində Ramonun “Zərdüşt” operasının uvertürasından istifadə etməyi təklif etmişdim. Filmin konsepsiyasını məhz o qoyub. Bu uvertüra Kazanovanın alovlu təbiətini mükəmməl şəkildə xarakterizə edir. Mən bu uvertüranın musiqi versiyalarının prodüserləri ilə əlaqə saxlamağa başlayanda, ondan filmdə istifadə etmək icazəsi ilə bağlı onlar hədsiz səviyyədə yüksək qiymət tələb etdilər. Sonra Ülviyyə çəkilişlərin bədii rəhbəri kimi uvertüranı ifa etmək üçün musiqiçiləri Bakıda toplamağı təklif etdi. Nərgiz Əliyevanın rəhbərliyi ilə Qara Qarayev adına Kamera Simfonik Orkestrinin ifasında filmin orijinal saundtrekini belə əldə etdik. Bu parlaq uvertüranın Azərbaycan orkestrinin repertuarına daxil olması məni inanılmaz dərəcədə sevindirdi. Onlara - Duks qəsrinin, İçərişəhərin, Atəşgah məbədinin rəhbərliyinə, bizə dəstək olan, inanan hər kəsə öz minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Əlbəttə ki, istedadlı kiçik, lakin güclü komandamızın bütün üzvlərinə də təşəkkür edirik. Çəkilişlərdə iştirakı ilə filmimizə rəng qatan bütün dostlarımıza - bakılılara minnətdarıq.

-Sizin sosial şəbəkə hesablarınızda tez-tez filmin bu və ya digər kinofestivallara aparılması, ilk mükafatlar qazanması haqqında sevindirici xəbərlər yer alır...

-Açığını desək, incəsənətdə yarış anlayışı mənə yaddır. Onun heç bir növündə. İki şairin şeirlərini və ya rəssamların rəsmlərini necə qiymətləndirə və müqayisə edə bilərsiniz? Buna baxmayaraq, biz filmimizi kinofestivallara təqdim etmək qərarına gəldik və hər şeydən əvvəl onu müxtəlif beynəlxalq məkanlarda nümayiş etdirmək istədik. Bu günədək rəsmən beş kinofestivalda iştirak etmişik. Bundan əlavə, aprelin 26-da Praqa Kino Pilot kinoteatrında keçiriləcək Praqa Beynəlxalq Film Mükafatlarında iştirakımızın keyfiyyətinə qərar veriləcək. Hələlik biz “Qadın rejissor” kateqoriyasında mükafata namizədik, yəni artıq ikinci yerimiz var. Bundan əlavə, rəsmi olaraq Zepstone Beynəlxalq Film Mükafatlarına namizəd seçildik, Nyu-York və İstanbul Qısa Film festivallarının qalibi olduq (“Qadın rejissor” kateqoriyasında birinci yer), Roma Prizma Film Mükafatlarında “Ən yaxşı qısa sənədli film” kateqoriyasında ikinci yeri tutduq. Ən sevindirici nəticələrdən biri odur ki, biz Kann Film Festivalının finalçısıyıq. Qeyd etməyə bilmərəm ki, Kann kinofestivalının münsiflər heyətinin üzvlərindən biri də Oskar mükafatına namizəd olan bədii filmlər üzrə və “Emmy” mükafatlı televiziya şoularında işləyən aktyor, rejissor və prodüser Ceyms Pratt idi.

-Leyla xanım, planlarınız barədə danışardınız. Onlar hər hansı yeni kino layihələri ilə bağlı olacaqmı?

-Mən “Immolatio” kino-rok operası yaratmağı arzulayıram. Pandemiya dövründə istedadlı bəstəkar, Qara Qarayevin tələbəsi Elxan Məmmədovla işləməyə başladım. Musiqi materialı üzərində iş prosesində tərcüməçi Gülnarə Holl və “Divarın arxasında” filminin musiqiçisi və rejissoru Azər Ağalarov da iştirak ediblər. Beş il əvvəl Maqsud İbrahimbəyov adına Yaradıcılıq Mərkəzində mərhum Vaqif Əsədov tərəfindən çox istedadlı şəkildə tamaşaya qoyulmuş “Immolatio” (latınca “qurban” deməkdir) mənzum pyesim yadınızdadır. İdeyası Çexiyada yaranan pyes əsasında ərimlə Yan Husun abidəsi önündə dialoqda rok operanın kino versiyası üçün libretto yazdım. Bir il ərzində Elxan Məmmədov bütün növ roklardan istifadə edən gözəl musiqilər yaradıb. Bu gün biz sponsor axtarırıq. Operada qaldırılan mövzu bütün dövrlər üçün aktualdır. Altı əsr əvvəl eyni ildə, dünyanın müxtəlif səmtlərində dünyaya göz açan, eyni ideyaları dünyaya gətirən həmyaşıdlar - Nəsimi və Yan Hus bizə, gələcək nəsillərə, bəşəriyyətə çox mühüm mesaj çatdırırlar...