1917-ci ildə Petroqradda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklər keçmiş Rusiya imperiyasının məzlum xalqlarına azadlıq və öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu təntənəli şəkildə elan etdilər. Bu məqsədlə Milli İşlər Komissarlığı təşkil edildi, ona rəhbər İosif Visarionoviç Stalin təyin olundu. Sovet hakimiyyətinin bir neçə ili ərzində bu təşkilatın əslində tamamilə fərqli bir işlə - qeyri-rus xalqları arasında kommunist ideologiyasının yayılması ilə məşğul olduğu aydın göründü. Eyni zamanda bu təşkilat Kremlin onlara vəd etdiyi - xalqların öz müqəddəratını təyin etməsini tələb edən nümayəndələri ilə müxtəlif yollarla mübarizə aparırdı.
1920-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Stalinlə birlikdə Bakıdan Moskvaya gələndə, yayılan söhbətlərə görə, ona Şərq xalqlarını tədqiq edən Cəmiyyətə rəhbərlik, habelə Şərq zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində professor vəzifəsi təklif edildi. Lakin o, bu təklifləri rədd etmiş, RSFSR Millətlər üzrə Xalq Komissarlığının əməkdaşı, həmçinin Şərq dilləri İnstitutunda rus və fars dilləri müəllimi işləmişdi.
Müasir tarixşünaslıqda M.Əminin tərcümeyi-halı ilə bağlı bir çox nəşrlərə baxmayaraq, Rəsulzadə 1920-1922-ci illərdə Moskvada fəaliyyət göstərdiyi dövr yaxşı işıqlandırılmamışdır, habelə ziddiyyətlər və faktiki səhvlər mövcuddur.
Onun Moskvada konkret olaraq nə etdiyini müəyyənləşdirmək üçün ilk cəhdi Rusiya Elmlər Akademiyasının Rusiya Tarixi İnstitutunun əməkdaşı, tarix elmləri doktoru, Xalq Komissarlığının işçilərinin anket toplusunu hazırlayan professor T.Y.Krasovitskaya etmişdir. Ön sözdə o, əvvəlcə yazır ki, Xalq Komissarlığına işə qəbul olunarkən ərizə formasını Məmməd Əmin Rəsulzadə doldurub. 40 səhifədən sonra o, bu yazısına zidd olaraq yazır ki, bu topluda dərc olunan anketi Məmməd Əli Rəsulzadə doldurub, bilmədən ki, Məmməd Əli Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu idi.
Sonra bu anketi təqdim edən Krasovitskaya aşağıdakıları yazır:
"1. Soyadı, adı, atasının adı: Rəsulzadə Məmməd Əli (Məmməd Əmin Ələkbər oğlu - v. 107).
2. Doğulduğu il: 1884
3. Milliyyət: Türk (azərbaycanlı).
4. Təhsil: ikiillik şəhər məktəbi və özəl (v. 107 - orta).
5. Ailə vəziyyəti: evlidir.
6. İxtisas: ziyalı əməyi (v. 108 - yazıçı-jurnalist).
7. Dil bilirmi və hansı dərəcədə: rus, fars və türk.
8. O, hansısa partiyaya mənsubdur və məhz hansı: Müsavat.
9. Həmkarlar ittifaqına mənsubluğu və hansı ittifaqa üzvdür:
10. Hansı komissarlıqda və idarədə işləyir: “Millətlərin həyatı” qəzeti.
11. Hansı vəzifə: işçi.
12. Xidmətə girmə vaxtı (ay və gün): 29 noyabr 1920-ci il
13. Kimin tövsiyəsi ilə qəbul edilib (partiya, müəssisə, həmkarlar ittifaqı və ayrı-ayrı şəxslər): yoldaş Stalin.
14. Əmək haqqının məbləği:
15. Əvvəlki peşə fəaliyyəti (mümkünsə, ətraflı):
Krasovitskaya bu anketi şərh edərkən yazır ki, Rəsulzadə onu doldurarkən əvvəlki fəaliyyəti ilə bağlı ümumiyyətlə heç nə bildirmir. Lakin bu məlumatların olmaması, onun fikrincə, onun mövcudluğundan az maraqlı deyil. Şəxsən özünün Xalq Komissarlığında işləmək üçün tövsiyə etdiyi şəxsi Stalin əlbəttə ki, yaxşı tanıyırdı. Bəs niyə ona anketi doldurmamağa icazə verildi? Diqqəti çox cəlb etməmək üçün? “Qarğa, məndə qoz var” deməmək üçün? Bu, “qarşı tərəfin” kadrları ilə işləmək cəhdi idi? Krasovitskaya da oxşar suallar verərək aşkar edir ki, Rəsulzadə bütün bu suallara onun istifadə etdiyi arxiv fondunun digər fayllarında saxlanılan və aşağıda ilk dəfə təqdim olunan digər sorğu vərəqlərində cavab verib.
O, bu anketə digər şərhlərində yazıb ki, onu Məmməd Əli Rəsulzadə doldurub, o, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin üzvü seçildiyini göstərməyib. Burada Krasovitskaya yenə səhv edir: Əli bəy yox, Əmin bəy bu parlamentə deputat seçilmişdi.
Təxminən 15 il sonra Rusiya Tarixi İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən nəşr olunan kollektiv monoqrafiyasında o, Əmin bəyi səbəbsiz yerə, öz təbirincə desək, “Rusiyanın sovet siyasi sahəsində” işə başlayanlar qrupuna daxil etmiş və həmçinin bildirmişdi ki, guya o, Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin bu Xalq Komissarlığında və digər sovet strukturlarında işləməyə gələn ilk üzvlərindən biri olub. İnsanda belə bir təəssürat yaranır ki, 1918-ci ilin yanvarında bolşeviklər bu Məclisi dağıdandan sonra Əmin bəy, az qala, bu idarənin əməkdaşı olub, bu da tarixi hadisənin bilərəkdən təhrif edilməsidir.
Üstəlik, “Sovet federalizminin doğulması, onun formulu, strategiyası və davranış taktikası” adlı fəsildə sovet hakimiyyətinin ilk aylarında baş verən hadisələr kontekstində onun 1930-cu ildə Parisdə nəşr etdiyi “Panturanizm haqqında” kitabından onun iddia edilən sözlərini sitat gətirir: "Biz siyasətdə xalqçıyıq, mədəniyyətdə türklərik!". Lakin bu kitabdan belə nəticə çıxır ki, bu sözlər heç də ona aid deyil, 1923-cü ildə Anqorada nəşr olunmuş, müəllifi məşhur türk sosioloqu Z.Gökalp olan “Türkçülüyün əsasları” essesindən sitatdır. Bu, onun məqalə və kitablarını yazarkən həm arxiv, həm də nəşr olunmuş mənbələrdən necə istifadə etdiyini bir daha göstərir.
Beləliklə, Moskvada sovet milli siyasəti sahəsində ekspert və etnik siyasi elitanın bir neçə nümayəndəsinin tərcümeyi-halı üzrə ekspert hesab edilən T.Y.Krasovitskaya M.Ə. Rəsulzadə barədə ciddi səhvlərə yol verdi: birincisi, o, iki məşhur tarixi şəxsiyyətin - Məmməd Əli və Məhəmməd Əminin məlumatlarını bir anketdə birləşdirib, onların tərcümeyi-hallarını qarışdırıb; ikincisi, o, sonuncunu guya bolşeviklərin və onların “milli layihəsinin” tərəfdarı kimi təqdim etməyə cəhd edib. Deməli, əgər sovet tarixşünaslığında o, “panislamist”, “pantürkist”, “türkofil”, “millətçi” kimi səciyyələndirilirdisə, indi Krasovitskayanın fikrincə, o, artıq Sovet Rusiyasının maraqlarına xidmət edən federalistdir. Bu təqdimat tarixi faktlara uyğun gəlmir.
Mənbələrə müraciət edək. Yuxarıdakı anketlərin arxiv orijinallarında aşağıdakılar göstərilir: Rəsulzadə Məmməd Əli, 35 yaşlı, Azərbaycan vətəndaşı, Moskvada yaşayıb (Povarskaya küç., 29, mənzil 7), təhsili - ikiillik şəhər məktəbi və özəl, rus, fars və türk dillərini bilən, sosial vəziyyəti - "ziyalı əməyi", milliyyəti - türk (azərbaycanlı), 29 noyabr 1920-ci ildə Stalinin tövsiyəsi ilə işə qəbul edilib; Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Ələkbər oğlu, 1884-cü il təvəllüdlü, azərbaycanlı, Moskvada yaşayıb (Povarskaya küç., 29, mənzil 7), təhsili - orta, dil - türk, fars və rus, sosial vəziyyəti - “ziyalı işi”, milliyyəti türk-azərbaycanlı, ixtisası “yazıçı-jurnalist”, 1920-ci il noyabrın 29-da Stalinin tövsiyəsi ilə işə qəbul edilib.
Xalq Komissarlığının digər sənədlərində bu şəxsi məlumatları tamamlayan məlumatlar var. 1920-ci il dekabrın 7-nə olan işçilərin siyahısı göstərir ki, Məmməd Əli və Məmməd Əmin 1920-ci il noyabrın 29-dan Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsində “Millətlərin həyatı” qəzetinin işçisi kimi çalışıblar. Sonrakı işçilərin siyahısında yuxarıdakı ünvanın üstündən xətt çəkilib və yeni ünvan yazılıb: Preçistenski bulvarı, 29, mənzil 14. Bu elit evdə, Xalq Komissarlığının sənədlərindən göründüyü kimi, Xalq Komissarlığının digər işçiləri, o cümlədən bir sıra rəhbərləri, xüsusən 1921-ci ilin dekabrından RKP (b) Mərkəzi Komitəsinin Xüsusi (gizli) şöbəsinin ilk müdiri olan İ.P. Tovstuxa yaşayıb.
Xalq Komissarlığının 1921-ci il yanvarın 1-nə olan işçilərinin siyahısına əsasən, Məmməd Əli və Məmməd Əmin nəşriyyat şöbəsində təlimatçı-təşkilatçı vəzifəsində aylıq 6075 rubl əmək haqqı alırdılar.
1921-ci il yanvarın birinci yarısı üçün RSFSR Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsinin əməkdaşlarının maaş cədvəlində əmək haqqının alımasına dair Məmməd Əmin Rəsulzadəyə aid qəbz və imza var, həmçinin Məmməd Əli Rəsulzadənin (razılaşmaya görə) maaşına görə də.
1921-ci il yanvarın 11-də nəşriyyat şöbəsinə yazdığı bəyanatda göstərilir ki, o, “Azərbaycanşünaslıq və fars məsələlərində əməkdaşlıq haqqında” 31 dekabr 1920-ci il tarixli məktubuna cavab olaraq ona "Millətlərin həyatı" qəzetinin növbəti saylarından 5 nüsxə göndərilməsini xahiş etmişdir. " Bu sənədlə bağlı qətnaməyə əsasən (“ünvanlara daxildir”) cavab müsbət olub:
Xalq Komissarlığının işçilərinə haqq ödənilməsi haqqında 13 yanvar 1921-ci il tarixli bəyanatda göstərilir ki, “R-də” təxəllüsündən istifadə edən “Müsəlman Şərqində inqilabın mədəni vəzifəsi” məqaləsinin müəllifi 1382 rubl 40 qəpik alıb. Müvafiq sütunda Məmməd Əmin Rəsulzadənin imzası var. Bu bəyanatların və bu qəzetdə dərc olunan məqalələrin indeksinin tədqiqi göstərir ki, bu, onun qəzetdəki yeganə məqaləsidir.
Azərbaycan tarixşünaslığı bu məqalənin Azərbaycanda əlifba məsələlərinə həsr edildiyini qeyd edir. İlk dəfə tam şəkildə təkrar nəşr olunan bu məqalə onun məzmununun daha geniş olduğunu göstərir.
1921-ci ilin yazında Sovet Rusiyasında yeni iqtisadi siyasətə keçidlə Əli bəyin və Əmin bəyin, eləcə də bu idarənin digər işçilərinin maaşı 1921-ci ilin iyulundan 12150 rubla yüksəlir. Xalq Komissarlığının 1 avqust və 1 sentyabr 1921-ci il tarixli siyahılarında onlar yenidən “Millətlərin həyatı” qəzetinin işçiləri kimi göstərilib.
Görünür ki, ümumi qonorarı aylıq maaşlarını xeyli üstələyən bir çox işçilər kimi Əmin bəy də təcrübəli jurnalist kimi bu qəzetdə bir sıra yazılar yazıb külli miqdarda qonorar ala bilərdi, Buradan belə çıxır ki, onun bolşevik təbliğatında iştirak etmək fikri yox idi.
Əli bəy ştat ixtisarı ilə əlaqədar 1921-ci il noyabrın 1-də Xalq Komissarlığından azad edilir. Və Xalq Komissarlığının fəhlə və qulluqçularının kooperativində işləməyə başladı. Xalq Komissarlığının 1921-ci il dekabrın 21-də ona verdiyi mandata əsasən, o, kooperativin idarə heyəti tərəfindən komissar köməkçisi kimi məhsulların tədarükü, alınması və Moskvaya daşınması məqsədi ilə 6 ay müddətinə Bakıya və Yelizavetpola göndərilmişdir. O, bu səfərdən qayıtmır, tezliklə sərhədi qeyri-qanuni keçir və siyasi mühacirə çevrilir.
Əmin bəy sovet milli layihəsində iştirak etmək istəyirdi? 1921-ci il sentyabrın 13-də o, adıçəkilən Xalq Komissarlığında Ümumrusiya Şərqşünaslıq Elmi Birliyinin təşkilat bürosunun iclasında iştirak etmişdir. 1921-ci il noyabrın 22-də bu büronun iclasında o, protokolda deyildiyi kimi, onun “kənar üzvü” olub. Marksist şərqşünaslar yetişdirmək üçün yaradılmış bu birlik Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 13 dekabr 1921-ci il tarixli qərarı ilə təşkil edilmişdi və RSFSR ərazisində mövcud olan, qarşılsına oxşar məqsədlər qoyan bütün elmi cəmiyyətlər onun tabeliyinə keçdilər. Bu qurumun iclaslarında iştirak etmək ona bu kadrların əslində nəyə hazırlaşdığını anlamaq imkanı verdi.
1921-ci il dekabrın 1-də o, artıq Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəşriyyat şöbəsinin siyahısına daxil edilməyib. Həmin vaxt onun iş yeri dəyişmişdi. 1921-ci il noyabrın 1-də canlı Şərq Dilləri Mərkəzi İnstitutunun (Şərq ölkələrində mütəxəssis hazırlamaq üçün yaradılmış) müəllimlər siyahısına əsasən o, artıq türk dili müəllimi kimi siyahıya alınmış və siyahıda 1922-ci il yanvarın 1-də praktiki osmanlı dili müəllimi kimi siyahıya alındı. Bu fakt təsdiq edir ki, stalinçi Xalq Komissarlığının əməkdaşları ilə bir neçə aylıq ünsiyyətdən sonra onun oranı tərk etmək istəyi yaranıb.
Əsas işi osmanlı dilini öyrətmək idi. Bu institutda 1921-ci ilin yaz semestrinə aid kursların siyahısı göstərir ki, osmanlı dilində təcrübə keçmək üçün həftədə 6 saat vaxt ayrılmışdır. I və II semestrlərin dərs cədvəlinə uyğun olaraq çərşənbə axşamı, cümə axşamı və cümə günləri 2 mühazirə (hər biri 40 dəqiqə) olmuşdur. Bundan əlavə, bu təhsil ocağının zəif hazırlıqlı tələbələri üçün 14 əlavə dərs ayrılıb: Osmanlı dili qrupunda 6 nəfər təhsil alırdı.
Əmin bəy 1921-ci ilin oktyabr ayından bu institutda akademik təqaüd alan şəxslər üçün sorğu vərəqəsində 37 yaşında olduğunu, “yazıçı-jurnalist” ixtisası üzrə mütəxəssis olduğunu, türk dili müəllimi işlədiyini, nəşr işi ilə məşğul olduğunu yazır (türkcə “Təkamül”, “İqbal” və Açıq Söz”, farsca “İrani-nov” dövri nəşrlərdə məqalələri və tərcümələri çap olunurdu).
Həmin institutda personal əmək haqqı almaq üçün doldurulmuş digər sorğu vərəqəsində o, bir sıra suallara cavab verərək yazır ki, 1884-cü ildə anadan olub, orta təhsillidir, 8 il Bakıda təhsil alıb, “yazıçı-jurnalist"dir, Ümumrusiya Təhsil İşçiləri İttifaqının Moskva quberniya şöbəsinin üzvüdür, türk dili müəllimi işləyir, əvvəllər müxtəlif türk və fars dövri nəşrlərində çalışmış, qəzetlərin redaktoru olmuş, nəşriyyat müəssisələri qurmuş, Bakıda türk dilində "Təkamül”, “İqbal”, “Açıq Söz”, Tehranda farsca “İran-nov” qəzetlərinin redaktoru olmuşdur. 1917-ci ildə Ümumrusiya Müsəlman Qurultayında Rusiyanın federal quruluşu haqqında məruzə ilə çıxış etmişdir. Amma bu sonuncu fakt o demək deyil ki, Krasovitskayanın onun qələmə verdiyi kimi, o sovet federalizmini yaradanlar sırasına daxil ola bilər. Rəsulzadənin bu qurultayda (1917-ci ilin mayında) məruzəsi ümumiyyətlə Rusiyaya deyil, keçmiş Rusiya imperiyasının yenidən qurularaq federativ respublikaya çevrilməsinə həsr olunmuşdur.
Yenidən təşkilatlanmadan sonra bütün Moskva şərq təhsil müəssisələri 1921-ci ilin payızında Moskva Şərqşünaslıq İnstitutuna birləşdirildi. 1922-ci il mayın 1-də müəllimlərinin siyahısına görə, Rəsulzadə praktiki osmanlı dilindən dərs deyirdi.
1922-ci il may ayının sonlarında o, “Qədim Fars kommunistləri (Məzdəkilər)" əlyazmasını hazırladı və bu əlyazma Ümumrusiya Şərqşünaslıq Elmi Birliyinin orqanı olan “Yeni Şərq” jurnalının qarşıdan gələn ilk nömrəsinə təqdim edilmək üçün göndərilən mətnlər siyahısına daxil edildi. Lakin bu mətn nə bu jurnalın birinci nömrəsində, nə də digər nömrələrində dərc edildi, bu da Rəsulzadənin 1922-ci ilin yayında Moskvadan Petroqrada getməsi və oradan qanunsuz olaraq sərhədi keçməsi, Finlandiyaya getməsi ilə əlaqədardır. Daha sonra Berlin və Parisə gedir və 1922-ci ilin noyabrında İstanbula gəlir.
1922-ci il avqustun 8-də isveç dilində çıxan “Svenska Pressen” Helsinqfors qəzetində “Karl Marks aypara altında” adlı böyük məqalə dərc olunub. Onun anonim müəllifi Azərbaycanın 1917-ci ildən başlayaraq tarixinə qısaca nəzər salmış, Müsavat partiyasının hakimiyyətinin burada bütün rus təsirinə son qoyduğunu vurğulamış, müsəlman Azərbaycanını işğal edən bolşeviklərin öz maraqları üçün istifadə etmək siyasətini təsvir etmişdir. Mənim fikrimcə, Azərbaycan və Farsdakı vəziyyətin təhlilinin dərinliyi baxımından Fin mətbuatı üçün qeyri-adi olan bu məqalənin müəllifi Rəsulzadənin özü idi.
Beləliklə, təqdim olunan arxiv məlumatları Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin tərcümeyi-halının Moskva dövrünün xronologiyasını əhəmiyyətli dərəcədə aydınlaşdırdı, onun “Millətlərin həyatı” qəzetindəki məqaləsinin tarixini (13 yanvar 1921-ci il), canlı Şərq Dilləri Mərkəzi İnstitutuna qəbul olunma tarixini (1921-ci il oktyabr), Məzdəkilərə həsr olunmuş naməlum əlyazma, eləcə də həyatının bu dövrünün digər təfərrüatlarını kəşf etməyə imkan verdi. Onun siyasi mühacirəti Finlandiyanın paytaxt qəzetində Azərbaycanın yaxın keçmişindən bəhs edən nəşrlə başlayıb və sonra o, faktiki olaraq, məqalədə deyildiyi kimi, nə vaxtsa “qırmızı bayrağ”ı digər müsəlman ölkələrinə də keçirməsi planı olan Kremlin əsl siyasətini ortaya qoyub.
Salavat İsxakov
Tarix elmləri doktoru
Rusiya
