Hökümət xərclərini azaltmaq və beynəlxalq öhdəlikləri azaltmaq cəhdində ABŞ prezidenti Donald Tramp ilk müddətində olduğundan daha da irəli getdi. O, təkcə ABŞ-ı BMT-nin İnsan Haqları Şurasından və UNRWA-dan (Fələstinli qaçqınlara yardım göstərən təşkilat) çıxarmaqla kifayətlənməyib.
Tramp həm də YUNESKO-dan çıxmaq niyyətindədir. Bu, Demokratların administrasiyanın irsindən həlledici bir fərqdir və eyni zamanda, mövcud beynəlxalq institutlar sisteminə çox güclü zərbədir. Axı Birləşmiş Ştatlar BMT-nin yaradılmasının başlanğıcında dayanıb və hazırda təşkilatın əsas donorlarından biridir.
BMT-nin İnsan Haqları Şurasından, eləcə də UNRWA-dan çıxması, ümumiyyətlə, Trampın proqnozlaşdırıla bilən hərəkətləridir. Onun və ABŞ-dakı bütün İsrail tərəfdarlarının hər iki strukturdan şikayətləri çoxdan olub. 2018-ci ildə Tramp təşkilat yəhudi dövlətinin siyasətini tənqid etdiyinə görə ölkəni BMT-nin İnsan Haqları Şurasından çıxarıb. O zaman Ağ Ev izah etdi ki, bu qərar ABŞ-ın müvafiq beynəlxalq öhdəliklərindən imtina etməsi demək deyil. Bu, sadəcə olaraq, BMT İnsan Haqları Şurasının Suriya, İran və Şimali Koreyaya qarşı qəbul etdiyi və ya Tramp administrasiyasının iddia etdiyindən daha çox İsraili pisləyən qətnamələr qəbul etməsi faktı ilə razılaşmamaq jesti idi. Demokratlar Partiyası dərhal buna görə onu tənqid etdi və 2021-ci ildə Cozef Bayden proqnozlaşdırılan şəkildə bu qərarı ləğv etdi. UNRWA məsələsində isə Tramp əvvəlki administrasiyanın xəttini pozmaq əvəzinə davam etdirir. 2024-cü ilin yanvarında İsrail təşkilatı HƏMAS ilə birbaşa əməkdaşlıqda və hətta 2023-cü ilin oktyabrında İsrail ərazisinə hücumda iştirak etməkdə ittiham edib. ABŞ da daxil olmaqla 15 ölkə UNRWA-nı maliyyələşdirməyi dayandırıb. Hətta təşkilatın ləğvi təklifi də var. Bunun əleyhinə çıxış edənlər arasında Avropa ittifaqı da var. UNRWA Qəzza zolağına humanitar yardımın çatdırılmasına cavabdehdir və bu vəzifədə onu əvəz edəcək heç kim yoxdur. Nəticədə, payıza qədər 14 ölkə təşkilata maliyyələşməni bərpa etdi. Bunu etməyən yeganə tərəf ABŞ oldu: Bayden İsrailyönlü elektoratı Demokratlar və onların namizədi Kamala Harrisə qarşı çevirməkdə çox istəksiz idi. Bununla belə, UNRWA-dan çıxmaq ideyası Demokratlar Partiyasında da müzakirə olunub. İndi Tramp bunu reallığa çevirib. UNRWA üçün, yeri gəlmişkən, ABŞ-ın donor cəmiyyətindən çıxması ölümcül zərbə deyil. UNRWA büdcəsində Aİ-dən və ayrıca Almaniyadan gələn gəlirlərin payı ümumilikdə Amerikadan daha yüksəkdir. YUNESKO ilə bağlı vəziyyət daha mürəkkəbdir. ABŞ 2011-ci ildə Demokratlar Partiyasının prezidenti Barak Obamanın dövründə təşkilatdan ayrılaraq maliyyəni kəsib. Fələstinə YUNESKO-da daimi üzvlük statusu verilməsinə o, belə cavab verib. Bu qərarı o vaxtkı vitse-prezident Bayden də dəstəkləyib. Lakin 2023-cü ildə ABŞ YUNESKO-ya üzvlüyünü bərpa etdi və hətta ona olan borcunu ödəməyə başladı. Borc böyük idi, təxminən 600 milyon dollar idi. İndi ABŞ YUNESKO-nun ən böyük donorudur. ABŞ-ın ödədiyi pullar təşkilatın büdcəsinin 22%-ni təşkil edir. Yaponiya 12%-lə geniş fərqlə ikinci yerdədir. Digər ölkələrin payı daha azdır. Deməli, ABŞ-ın YUNESKO-dan çıxması bu təşkilat üçün ciddi problemlər yaradacaq, 14 il əvvəl bir sıra proqramları ixtisar etməli olduğu kimi. Lakin bu, ABŞ prezidentini qərarını dəyişməyə məcbur etməyəcək.
Ağ Ev administrasiyası ardıcıl olaraq beynəlxalq öhdəliklərini nəzərdən keçirir. Artıq Paris İqlim Sazişindən və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatından çıxıb. Tramp ABŞ-ın maliyyələşdirdiyi millətlərarası strukturlarla bağlı siyasətinin fəlsəfəsini kifayət qədər aydın şəkildə ortaya qoyub. UNRWA və BMT-nin İnsan Hüquqları Şurasından çıxmaq üçün o, ölkəsinin beynəlxalq öhdəliklərinə bir bucaqdan baxdığını vurğulayıb: bu öhdəliklər qlobal münaqişələrin qarşısının alınmasına və sülhün təşviqinə nə dərəcədə töhfə verir? Tramp qeyd edib ki, BMT-nin müəyyən qurumları Birləşmiş Ştatların onlarla əlaqələndirdiyi missiyadan ayrılıb: “Müttəfiqlərimizə hücum edərək və antisemitizmi təbliğ etməklə onlar ABŞ-ın maraqlarına zidd hərəkət edir”. Əgər belədirsə, amerikalılar onlara pul xərcləməyəcəklər - bu, Amerika prezidentinin mövqeyidir. BMT-nin bəzi qurumlarından, o cümlədən YUNESKO-dan Azərbaycan da ciddi narazıdır. Xatırladaq ki, torpaqlarımız işğal altında olan zaman Azərbaycan dövləti YUNESKO-ya fakt araşdırıcı missiyanın göndərilməsi və digər beynəlxalq təşkilatlara da dağıdılmış ərazilərimizə baxış keçirilərək erməni cinayətlərinin qeydiyyata alınması ilə bağlı dəfələrlə çağırışlar edib. Amma nə YUNESKO, nə də digər beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri məsələnin üzərindən heç nə baş verməmiş kimi susqunluqla keçərək reaksiya vermədi. Bu gün Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü təmin edib və bundan sonra da YUNESKO-ya nümayəndələrini işğaldan azad olunmuş ərazilərimizə göndərilməsini təklif edib. Buna baxmayaraq, YUNESKO gəlib dağıdılmış tarixi-mədəni abidələrin real vəziyyətini müşahidə etməkdən çəkinir. Məhz işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə azərbaycanlıların tarixinə və mədəniyyətinə bu təşkilatın laqeyd yanaşması Ermənistan ərazisində qalmış abidələrimizin, o cümlədən məzarlıqların dağıdılmasının davam etdirilməsinə yol açıb. YUNESKO 1954-cü il Haaqa Konvensiyasının şərtlərinin kobudcasına pozulmasına göz yumduqca dağılan abidələrin, məzarlıqların, məscidlərin sayı da artır. Beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti ədalətdən uzaq olmaqda davam etdikcə dünyada müharibələr, tarixin və mədəniyyətin saxtalaşdırılması prosesləri də davamlı olacaq.
Nahid SALAYEV
