Bu fenomenin bir neçə səbəbi var. İlk növbədə, əmək bazarı yalnız akademik göstəriciləri deyil, həm də praktiki bacarıqları və iş təcrübəsini tələb edir. Bir çox işəgötürənlər namizədlərin real iş mühitində tətbiq edə biləcəyi bacarıqlara daha çox önəm verir. Bundan əlavə, bəzi sahələrdə qırmızı diplomun işə qəbul prosesində həlledici rol oynamadığı müşahidə olunur. Digər tərəfdən, universitetlərin təhsil proqramlarının bazar tələblərinə tam uyğun olmaması da problem yaradır.
Bəs qırmızı diplomun praktik dəyəri varmı, yoxsa bu, sadəcə formal bir göstəricidir? Onu əmək bazarında real üstünlüyə çevirmək mümkündürmü? Bu suallarla bağlı təhsil eksperti Kamran Əsədovun fikirlərini aldıq:
-Ali təhsil müəssisələrində qırmızı diplom alan məzunların əmək bazarında gözlədikləri üstünlükləri əldə edə bilməməsinin bir neçə əsas səbəbi var. Bunlardan biri, akademik müvəffəqiyyətin işəgötürənlər üçün əsas göstərici olmamasıdır. Əmək bazarında qərar qəbul edərkən işəgötürənlər namizədin yalnız nəzəri biliklərinə deyil, eyni zamanda praktiki bacarıqlarına, iş təcrübəsinə və peşəkar şəbəkəsinə də diqqət yetirirlər. Təəssüf ki, qırmızı diplom alan məzunlar çox vaxt yüksək akademik göstəricilər naminə praktiki biliklərin və real iş təcrübəsinin əhəmiyyətini nəzərdən qaçırırlar.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, iş bazarında uğur qazanmaq üçün akademik nailiyyətlərdən daha çox, konkret bacarıqlar və iş mühitinə adaptasiya olmaq qabiliyyəti tələb olunur. Məsələn, 2023-cü ildə ABŞ-də aparılan bir araşdırmaya görə, işəgötürənlərin 73%-i namizədlərin universitet dərəcəsindən daha çox onların praktik biliklərinə və iş təcrübəsinə üstünlük verir. Eyni zamanda, Harvard Business Review-un məlumatına görə, böyük şirkətlərdə idarəedici vəzifələrdə çalışanların yalnız 30%-i universitet dövründə yüksək akademik göstəricilərə malik olub. Bu isə o deməkdir ki, iş dünyasında uğur yalnız universitet qiymətləri ilə ölçülmür.
Azərbaycanda da bu tendensiya müşahidə olunur. Əksər dövlət qurumlarında və bəzi dövlət müəssisələrində qırmızı diplom müəyyən üstünlüklər yaratsa da, özəl sektorda və beynəlxalq təşkilatlarda bu diplomun rolu kifayət qədər məhduddur. Məsələn, son illərdə Azərbaycanda işə qəbul prosesində əsas üstünlüyün sertifikatlara, beynəlxalq təcrübəyə və iş təcrübəsinə verildiyi müşahidə olunur. Ölkədə fəaliyyət göstərən beynəlxalq şirkətlərin işə qəbul meyarlarına baxdıqda, onların çoxunun konkret vəzifə üzrə bilik və bacarıqlara önəm verdiyi görünür. Hətta bəzi hallarda universitet təhsili belə mütləq şərt kimi qoyulmur.
Məzunların iş tapmaqda qarşılaşdığı çətinliklərin digər bir səbəbi təhsil sisteminin əmək bazarının tələblərinə uyğun olmamasıdır. Müasir dövrdə iş bazarında texnologiya ilə bağlı biliklər, analitik düşüncə, problem həll etmə bacarığı, komandada işləmək qabiliyyəti kimi amillər getdikcə daha çox tələb olunur. Lakin ənənəvi təhsil sistemi əsasən nəzəri biliklər üzərində qurulduğuna görə, tələbələr bu bacarıqları lazımi səviyyədə inkişaf etdirə bilmir. Bunun nəticəsində də məzunlar iş bazarına daxil olduqda real tələblərlə rastlaşır və gözlədikləri üstünlükləri əldə edə bilmirlər.
Bundan əlavə, işəgötürənlər arasında qırmızı diplomun dəyəri ilə bağlı skeptik yanaşma da var. Bəzi universitetlərdə qiymətləndirmə sistemi tam şəffaf olmadığı üçün və ya bəzi hallarda təhsil keyfiyyəti müxtəlif səbəblərdən aşağı olduğu üçün işəgötürənlər qırmızı diplom alan məzunların hamısının yüksək bilik və bacarıqlara malik olduğunu düşünmürlər. Bu, diplomun etibarlılığını azaldır və onun iş bazarında real fərq yaratmaq gücünü zəiflədir.
Qırmızı diplomun praktiki dəyərinə gəldikdə, bu, əsasən məzunun çalışmaq istədiyi sahədən asılıdır. Dövlət sektorunda və bəzi akademik sahələrdə qırmızı diplom müəyyən üstünlük verə bilər. Məsələn, dövlət qulluğunda və elmi-tədqiqat institutlarında çalışmaq üçün qırmızı diplom bəzən önəmli göstərici kimi qəbul edilir. Lakin özəl sektorda, xüsusilə texnologiya, mühəndislik, marketinq və biznes kimi sahələrdə işəgötürənlər üçün əsas önəmli olan məqam namizədin real bacarıqları və iş təcrübəsidir.
Dünya təcrübəsinə nəzər saldıqda, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə artıq uzun müddətdir ki, yalnız akademik nailiyyətlərə əsaslanan işə qəbul strategiyalarından imtina edilir. Məsələn, Google, Apple, Tesla və IBM kimi nəhəng texnologiya şirkətləri artıq universitet diplomunu mütləq tələb kimi qoymur. Bunun əvəzinə, onlar namizədin texniki biliklərini, layihələrdə iştirakını və portfolyosunu əsas götürürlər. ABŞ-də aparılan bir araşdırmaya görə, son beş ildə universitet məzunlarından işəgötürənlərin yalnız 39%-i onların akademik qiymətlərini nəzərə alıb. Digər hallarda işə qəbul prosesi daha çox müsahibə, testlər və namizədin konkret bacarıqları üzərində qurulub.
Beləliklə, qırmızı diplomun əmək bazarında real üstünlük təmin edib-etməməsi bir sıra amillərdən asılıdır. Akademik uğur əlbəttə ki, vacibdir və bir insanın nizam-intizamlı, çalışqan və bilik əldə etməyə həvəsli olduğunu göstərə bilər. Lakin əmək bazarında uğurlu olmaq üçün bundan əlavə, real bacarıqlar, təcrübə, kommunikasiya qabiliyyəti və iş bazarının tələblərinə uyğunlaşmaq bacarığı da vacibdir. Məzunlar universitet illərində yalnız qiymətlərə fokuslanmaq əvəzinə, müxtəlif təcrübə proqramlarına qoşulmalı, əlavə kurslar keçməli və peşəkar şəbəkələr yaratmalıdırlar. Yalnız bu halda onlar əmək bazarında rəqabətə davamlı ola bilərlər.
Zeynəb Rzayeva
