Son illərdə ABŞ-nin Texas ştatı – ekstremal hava hadisələri ilə ən çox üzləşən ştatı – bir neçə zəncirvari fəlakətin təsirinə məruz qalıb. 2021-ci ildə ən azı 200 nəfərin ölümü ilə nəticələnən böyük şaxta hadisəsi bu cür hadisələrin bir hissəsi idi. Ötən il isə Texasın tarixində ən böyük yanğınlardan biri olan "Smokehouse Creek Fire", 2023-cü ilin Böyük Düzənliklərdə yaratdığı quraqlığın nəticəsi idi.
Dünya qızdıqca və hava şəraiti daha qeyri-sabit olduqca, zəncirvari hava hadisələrinin təsirləri də daha dağıdıcı olacaq.
Valyuta.Az xəbər verir ki, "Nature" jurnalında dərc olunan bir araşdırmaya görə, 2050-ci ilə qədər bu hadisələrin qlobal iqtisadiyyata illik 38 trilyon dollar ziyan vuracağı proqnozlaşdırılır.
İqlim riskləri üzrə alim Debora Brosnanın sözlərinə görə, Los-Ancelesdə baş verən yanğınlar çoxsaylı hava hadisələrinin bir araya gələrək necə böyük fəlakətə səbəb ola biləcəyini göstərir. O qeyd edib ki, Kaliforniyada ardıcıl iki il yağıntılı qışlar müşahidə olunub və bu da bitki örtüyünün sürətlə böyüməsinə şərait yaradıb. Ötən il isə ştat tarixində ən isti illərdən biri kimi qeydə alınıb və bu, bitkilərin qurumasına, nəticədə isə cənub bölgəsində quraqlığın yaranmasına gətirib çıxarıb. Bu quraqlıq dekabrın sonlarında ştat ərazisinin 17%-ni əhatə edirdisə, yanvarın əvvəlində bu rəqəm 32%-ə yüksəlib və elə həmin vaxtda yanğınlar başlayıb.
“Los-Ancelesdə adi yanğınlar baş verirdi, lakin uzunmüddətli quraqlıq və yüksək temperatur – hər ikisi iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirilir – vəziyyəti daha da pisləşdirdi”, – Brosnan deyib. Araşdırmalara görə, iqlim dəyişikliyi Los-Ancelesi yanğınlara 35% daha həssas hala gətirib.
Zəncirvari hava hadisələrinin dəyərini dəqiq hesablamaq çətindir, çünki ziyan adətən ayrı-ayrı fəlakətlər üzrə qiymətləndirilir. Məsələn, Kaliforniyadakı yanğınların ümumi ziyanının 164 milyard dollara çatacağı proqnozlaşdırılır. Amma bu yanğınlardan əvvəlki quraqlığın maliyyə təsiri ABŞ hökumətinin rəsmi hesabatlarında hələ də öz əksini tapmayıb. Üstəlik, bu zəncirvari hadisə yanğınlar söndürüldükdən sonra da bitməyib: yanğından zərər çəkmiş torpaqlara yağan güclü yağışlar torpaq sürüşmələrinə səbəb olub.
İqlim dəyişikliyi və zəncirvari hava hadisələri
Alimlər bildirirlər ki, 2017-2019-cu illərdə Avstraliyada baş verən quraqlıq və ardınca 2019-2020-ci illərin "Qara Yay" yanğınları da zəncirvari hava hadisələrinin başqa bir nümunəsidir. Bu yanğınlar 1,5 milyard dollarlıq sığorta tələblərinə səbəb olub.
Yeni Cənubi Uels Universitetindən hava və iqlim tədqiqatçısı Duq Riçardson qeyd edib ki, zəncirvari hadisələr nadir hallarda baş verdiyi üçün onların tədqiqi çətindir. O, iqlim modellərinin müxtəlif hava hadisələri arasındakı qarşılıqlı təsirləri daha yaxşı nəzərə alması üçün inkişaf etdirilməli olduğunu bildirib.
Bütün zəncirvari hava hadisələri yanğınla bitmir. Məsələn, Malayziyada baş verən daşqınlar torpağın artıq suya doyması və bitki örtüyünün zəifləməsi səbəbindən daha da ağırlaşıb. Yanvar ayında Sabah və Saravak ştatlarında 70 santimetrdən çox yağıntı qeydə alınıb. Daha sonra yeni bir fırtına baş verib və eyni zamanda Günəş, Yer və Ayın düzülüşü nəticəsində dəniz səviyyəsi ən yüksək həddə çatıb.
Bəzi ekstremal hadisələr bir-birini gücləndirir. Məsələn, quraqlıq torpaqdakı nəmi azaldır. Artıq buxarlanmaq üçün su olmadıqda, Günəşin enerjisi havanı daha çox qızdırmağa yönəlir. Bu isə öz növbəsində quraqlığı daha da şiddətləndirir.
Alimlər hesab edirlər ki, dəniz səviyyəsinin qalxması kimi uzunmüddətli iqlim təsirləri də bu təhlükələri artırır. Brosnan qeyd edib ki, meşələrin qırılması torpaq sürüşmələrinin riskini artırır, manqrov meşələrinin və mərcan riflərinin məhvi isə sahil daşqınlarını daha da gücləndirir.
Hazırlıq və adaptasiya
Zəncirvari hava hadisələri tək bir regionda deyil, eyni vaxtda bir neçə ölkədə baş verə bilər. Məsələn, 2024-cü ilin payızında Avropanın bir neçə ölkəsini eyni vaxtda vuran daşqınlar buna nümunədir. "Boris" fırtınasının gətirdiyi rekord yağıntılar nəticəsində İtaliyadan Polşaya, Rumıniyaya qədər geniş ərazilərdə daşqınlar baş verib, azı 29 nəfər ölüb və "Münhen Re" şirkətinin hesablamalarına görə, ümumi ziyan 4,3 milyard dolları aşıb.
İqlim dəyişikliyi nəticəsində bu cür ekstremal hadisələrin daha da şiddətlənəcəyini deyən alimlər, qlobal səviyyədə daha yaxşı hazırlıq tədbirlərinə ehtiyac olduğunu vurğulayırlar.
Rəhim
