Bakı. Trend:
XXI əsrdə, insanlıq gələcəyə ümidlə baxarkən, tərəqqi vəharmoniya dövrü gözləyərkən, tarix gözlənilməz bir dönüş etdi.Qərb, özünün tarixi missiyasına və mənəvi üstünlüyünə inanaraq, özsəhvlərinin əsiri oldu və indi oyunun qaydalarını müəyyən edən"avtoritar tənqidçilərə" yer verdi. Necə oldu ki, bolluq, texnolojiirəliləyişlər və sosial tərəqqi dövrü liberal dəyərlərin böhranınaçevrildi?
2000-ci illərin əvvəllərində dünya qızıl dövrə qədəm qoymuşdukimi görünürdü. Bill Klintonun firavanlıq üzərindəki şüarlarıaltında sevinən Amerika iqtisadi partlayışdan həzz alırdı: Nasdaqsəmaya qalxmış, işsizlik tarixən ən aşağı səviyyəyə enmiş və SoyuqMüharibə qələbəsi yeni bir nizamın zəmanəti kimi qəbul edilirdi.Avropa İttifaqı, valyutaları və bazarları birləşdirərək "AvropanınBirləşmiş Ştatları" olmağı arzulayırdı. Qlobal ticarət inkişaf edirvə kommunizm artıq keçmişə qalmış, yalnız Kuba və Şimali Koreyakimi xatirə qalmışdı. Qlobal liberalizmin qələbəsi arzusunun həyatakeçməsi qaçılmaz kimi görünürdü.
Amma iki onillik sonra mənzərə kəskin şəkildə dəyişdi. Dünyanınarahatlıq bürüdü. İnsanların əksəriyyəti hər şeyin düzgüngetmədiyinə inanır. Bir zamanlar optimizmin simvolu olan Amerikayorğun görünür. Onun seçkiləri getdikcə yaşlı liderlər arasındamübarizəyə çevrilir, hansı ki, bu da sistemin daşlaşmasınısimvollaşdırır. Avropa durğunluğa düşüb, burada Makron və Şoltsdaha çox çıxılmaz vəziyyətdə olan idarəçiləri xatırladır, ilhamverən liderlərdən çox.
Qərb daxili inamını itirərkən, avtoritar dövlətlər təsir gücünüartırır. Szi Cinpin rəhbərliyində Çin sərt əl və mərkəzləşdirilmişidarəetmənin uğur gətirə biləcəyini göstərir. Szi, milyardlarlavətəndaşının ambisiyalarından ilham alaraq, ölkəsinin işlərinəmüdaxilə etməyə cəsarət edən hər kəsə meydan oxuyur. NarendraModinin rəhbərliyində Hindistan, liberal olmayan demokratiyanın dapopulyar ola biləcəyini nümayiş etdirir, Viktor Orban isəMacarıstanda "liberal olmayan demokratiya" quraraq Avropaİttifaqının mərkəzində bunu həyata keçirir.
Liberal dünya üçün əsas çağırış, Rusiya və Çin tərəfindənbirləşdirilmiş avtoritar dövlətlərin oxu oldu. Vladimir Putinyalnız Krımı işğal etmədi və Ukraynada müharibə başlatmadı, həm dəqlobal "Qərb ilə müharibəyə" başladı, bu müharibə Afrika'dan ŞimalBuzluqlarına qədər uzanır. Onun müttəfiqi, Szi Cinpin, Çinihipersəsli raketlərlə silahlandırır və dünyanın ən böyükdonanmasını qurur.
Bir zamanlar yoxsulluq və bərabərsizlikdən qurtulma vasitəsikimi təriflənən texnoloji irəliləyişlər yeni təhdidləri özü iləgətirdi. Dünyanı birləşdirən İnternet, kütləvi dezinformasiyasilahına çevrildi. Məlumat əldə etməyin simvolu olan smartfonlar,ekrana yapışan və depressiyaya meylli bir nəsil yaratdı. İnsanlıqixtirasının zirvəsi olmalı olan süni intellekt, indi milyonlarla işyerini əvəzləmək və tamamilə iqtisadiyyatları özünə tabe edəntexnoloji nəhənglərin bir elitini yaratmaq qabiliyyəti ilə qorxudoğurur.
Hətta qloballaşmanın ən böyük uğurlarından biri sayılanyoxsulluqla mübarizə də uğursuz oldu. Çində iqtisadi böyüməninyavaşlaması, Afrikada və Latın Amerikasında siyasi qeyri-sabitlik,eləcə də iqlim dəyişikləri milyonları yenidən yoxsulluğa qaytarır.Qlobal resurslar, artan əhalinin tələblərinə cavab verməkdəçətinlik çəkməyə başlayır.
Niyə hər şey bu qədər yanlış getdi? Ola bilsin ki, problemQərbin öz ideyalarının qəti qələbəsinə kor-koranə inanaraq özündənrazı davranmasındadır. Yaxud bəlkə də məsələ Vaşinqton və Brüsselinartıq dünya qaydalarını diktə etmədiyi bir dünyaya uyğunlaşabilməməsindədir. XXI əsr hələ də yazılır, amma bir şey dəqiqdir:1990-cı illərin sadəlövh nikbinliyi yerini narahat ediciqeyri-müəyyənliyə buraxdı.
Bu çağırışlara cavab vermək üçün Qərb təkcə özünə inamını bərpaetməməli, həm də prinsiplərini yenidən nəzərdən keçirməlidir.Liberalizm daha əvvəlki kimi sərt doktrina kimi mövcud ola bilməz.O, yeni dövrün reallıqlarına uyğunlaşan çevik və canlı bir cavabaçevrilməlidir. Bu uyğunlaşma baş verəcəkmi, yoxsa liberalizm özyerini avtoritarlıq və radikalizmə verəcək? Bu suala veriləcəkcavab dünyanın gələcəyini müəyyən edəcək.
Qərbin böyüklüyünün paradoksu
XXI əsrdə Qərb öz böyüklüyünün paradoksu ilə üz-üzədir.Demokratiya, texnologiya və qlobal sabitliyin zəfəri olacağı vədedilən bir dövr, şübhələr, siyasi uğursuzluqlar və populizminyüksəlişi ilə əvəz olundu. Bir vaxtlar milyonlarla insana ilhamverən liberal dəyərlər öz cazibəsini itirdi, və bu dəyərləriqorumağa çalışanlar öz səhvlərinin əsiri oldular.
İyirmi il əvvəl dünya “tarixin sonunu” qeyd edirdi. ABŞmüvəffəqiyyətin nümunəsi idi: iqtisadiyyat inkişaf edirdi, Nasdaqrekordlara imza atırdı, ölkə isə “sülh dividendlərindən” həzzalırdı. Avropa “Avropanın Birləşmiş Ştatları” olmaq arzusunda idi,qloballaşma yoxsulluğun ləğvini vəd edirdi, liberal demokratiya isəgələcəyin qaçılmaz seçimi kimi görünürdü.
Amma hər şey yolunda getmədi. Corc Buşun, saxta məlumatlaraəsaslanaraq, İraqa müdaxiləsi xaosun Pandora qutusunu açdı vəABŞ-ın qlobal lider kimi etibarını sarsıtdı. Almaniyanınsabitliyinin simvolu olan Angela Merkel isə ölkəsinin Rusiya enerjiresurslarından asılılığını azaltmağa cəsarət etmədi - bu, Avropanınbu gün də hiss etdiyi strateji səhv idi. David Kameron isə özpartiyasında nüfuzunu möhkəmləndirmək üçün Brexit prosesini işəsalaraq, Böyük Britaniyanı daxili bölünmələrin və iqtisadiqeyri-müəyyənliyin girovuna çevirdi.
Bu səhvlər qlobal çalxalanmalar fonunda baş verdi. 2008-ci ilmaliyyə böhranı, Böyük Depressiyadan bəri ən dağıdıcı böhranolaraq, ədalətsizlik hissini dərinləşdirdi və populizmin qapısınıgeniş açdı. Demokratik institutların davamlılığını şübhə altınaalan populizm yüksəldi. Azad bazarlar haqqında neoliberallərinümidləri isə oliqopoliya, dövlət borcları və dərinləşən hərbiləşməreallığı ilə əvəz olundu.
Bir vaxtlar sərbəst rəqabətin simvolu olan ABŞ kapitalınkonsolidasiyası səhnəsinə çevrildi. Apple, Amazon və Google kimitexnoloji nəhənglər trilyonlarla dollar dəyərindədir, BlackRockkimi sərmayə nəhəngləri isə böyük dövlətlərin büdcələrinə bərabəraktivləri idarə edir. Nəticə? “Superulduz” şirkətlərin inkişafetdiyi, lakin kiçik və orta biznesin sağ qalmaq üçün mübarizəapardığı bir iqtisadiyyat.
Avropa isə daha ağır durumdadır. Sosial xərclər artır,bürokratiya genişlənir, kiçik müəssisələr isə tənzimləmələrinağırlığı altında boğulur. Avropa İttifaqı getdikcə vətəndaşlarınanə iqtisadi inkişaf, nə də gələcəyə əminlik təklif edə bilməyən bir“tənzimləyici nəhəngə” çevrilir.
Liberal demokratiyaların zəifləməsi fonunda avtoritar rejimlərgüclənir. Vladimir Putin Soyuq Müharibənin sonundan sonra yaranan“sülh dividendləri” illüziyasını dağıtdı, Krımı işğal etdi,Ukraynada müharibə başladı və “Qərblə müharibə”ni genişləndirdi.Szi Cinpin rəhbərliyində Çin, həm iqtisadi gücü, həm də hərbitexnologiyaları ilə avtoritar idarəetmənin uğurlu ola biləcəyininümayiş etdirir.
Ümid varmı?
Süni intellekt sahəsindəki inqilab yeni üfüqlər aça bilər -xərcləri azaltmaqla və daha ədalətli idarəetmə sistemləriyaratmaqla. Qərb demokratiyaları daxilində radikal qütblərə qarşımübarizə apara bilən pragmatik mərkəzin yenidən canlanması üçünimkanlar mövcuddur.
Lakin risklər hələ də mövcuddur. Bu gün təriflənən süniintellekt sabah milyonlarla insanı işsiz qoyaraq sosialbərabərsizliyi artırıb radikalizmin yeni dalğasını doğura bilər.Dəməşqdən tutmuş Vaşinqtona qədər mövcud çağırışlara cavabtapılmasa, XXI əsr təkcə vədlər dövrü deyil, həm də pozulmuşümidlərin tarixi kimi yadda qalacaq.
Dünyanın gələcəyi liberal dəyərlərin mövcud çağırışlara necəcavab verəcəyindən asılıdır. Qərb apatiya vəziyyətindən çıxmalı vəöz səhvlərini qəbul edəcək qədər cəsarətli olmalıdır. Yalnız buhalda liberal demokratiya yenidən dünyaya ilham vermək şansıqazanacaq. Əks halda, bizi onilliklərlə davam edəcək qeyri-sabitlikdövrü gözləyir, burada radikalizm və avtoritarizm qlobal siyasətinəsas tonunu müəyyənləşdirəcək.
Populizm fenomeni xüsusi narahatlıq doğurur, çünki o, bu güncəmiyyətlərin məyusluqlarını əks etdirən bir güzgüyə çevrilib. 120illik siyasi tarixi əhatə edən tədqiqatlar açıq şəkildə göstərirki, populist hökumətlərin uğursuzluğu nadir hallarda moderasiyayaqayıdışla nəticələnir. Əksinə, məyusluq yaşamış cəmiyyətlər daharadikal həllər axtarmağa meylli olur. Bu, bir növ qapalı dairədir:konsensus axtarışı əvəzinə qütbləşmə dərinləşir, dialoq məhv olurvə qeyri-sabitlik yeni norma halına gəlir.
Bizim irəlilədiyimiz gələcək liberal elitaların öz səhvləriniqəbul etmək, zəifliklərini aradan qaldırmaq və öz ideallarına inamıbərpa etmək qabiliyyətindən asılıdır. Bu, yalnız elitlərin rahatdünyasından kənara çıxmaqla mümkündür, harada ki, abstraktmübahisələr və boş ritorika hakimdir. Artıq müzakirə zamanı deyil,hərəkət vaxtıdır. Populizmin əsas səbəbləri - sosial bərabərsizlik,miqrasiya böhranları və mədəniyyət fərqləri - aradanqaldırılmalıdır. Həqiqi siyasəti simvolik bəyanatlarla əvəz etməkartıq qəbuledilməzdir.
Liberallar sübut edə biləcəklərmi ki, onların əsas ideyaları -söz azadlığı, bərabər imkanlar və açıq rəqabət - yeni reallıqlardaişləkdir? Texnoloji inqilabın əmək bazarını dəyişdiyi və miqrasiyaaxınlarının milyonlarla insanı narahat etdiyi bir dünyada buprinsiplər daha çevik və adaptiv olmalıdır.
Əsas sual bir çağırış kimi səslənir: Qərbin liderləri boş vədlərdövrünün arxada qaldığını anlayacaqlarmı? Artıq liberalizmin keçmişqələbələrinə müraciət etmək və ya rəqiblərin qeyri-peşəkarlığındanşikayətlənmək kifayət deyil. Dünya, XXI əsrin reallıqlarındaliberal dəyərlərin həyat qabiliyyətini sübut edə biləcək realhəllər gözləyir.
Bu suallara verilən cavablar yalnız yaxın illəri deyil, həm dəqlobal nizamın növbəti onilliklərdə inkişaf vektorunu müəyyənedəcək. Əgər liberallar qətiyyətli addımlardan çəkinərək, yerindəsaymağa davam edərlərsə, dünya populizm, radikalizm vəavtoritarizmin üstünlük təşkil etdiyi bir səhnəyə çevrilə bilər.Lakin əgər Qərb öz səhvlərini qəbul edib siyasətə həqiqi mənaqaytara bilsə, bəşəriyyətə yenidən demokratiyanın ilham verəbiləcəyi ümidi yaranar.
Tarix hələ də yazılmaqdadır. Amma fürsət pəncərəsi sürətləbağlanır. İndi cəsarət, hərəkət və sözlərin yenidən dəyişikliklərəgüc verən bir vasitəyə çevriləcəyi, keçmişin boş əks-sədasıolmayacağı yeni bir dövr qurmaq vaxtıdır.
