1828-ci il fevralın 9-dan 10-na keçən gecə Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində knyaz Abbas Mirzə ilə general Paskeviç arasında 16 bənddən ibarət müqavilə imzalandı: “İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiya imperiyasına verildiyi Türkmənçay müqaviləsi 1813-cü ilin Gülüstan müqaviləsini təsdiq etdi.
Müqavilə Azərbaycanın iştirakı olmadan Çar Rusiyası ilə Qacar dövləti arasında imzalanmışdır. Türkmənçay müqaviləsi Azərbaycan torpaqlarını iki yerə böldü və bunun nəticəsində “Şimali Azərbaycan” və “Güney Azərbaycan” terminləri meydana çıxdı. Müstəqilliyini itirən Azərbaycan iki dövlətin tərkibində müxtəlif inkişaf yollarına qədəm qoyub.
Müqaviləyə əsasən, İran Rusiyaya 20 milyon gümüş rubl məbləğində hərbi təzminat ödəməli, Araz çayının sol sahilindəki bütün ərazilərdən, eləcə də Qafqaza olan bütün hüquq və iddialarından imtina etməli idi. Xəzərdə hərbi donanmanın saxlanması yalnız Rusiyaya şamil edilirdi.
Daha sonra Türkmənçay müqaviləsindən sonra başlayan Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Rusiya Azərbaycan əhalisini Osmanlı dövlətinə qarşı qoyaraq vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrinin imzalanmasından sonra Osmanlı İmperiyası ilə Azərbaycan arasında əlaqələr kəsildi. Azərbaycanın Qacarlar və Çar Rusiyası arasında bölünməsi Rusiyanın bölgədə uzunmüddətli hökmranlığına səbəb oldu.
Müqavilənin ciddi nəticələrindən biri də erməni problemi oldu. Müqavilənin XV maddəsində on minlərlə erməninin Rusiyanın ilhaq etdiyi torpaqlara - İrəvana, Qarabağa, Naxçıvana və s. köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazda nəinki möhkəmləndi, həm də gələcək “erməni” dövlətinin əsasını qoydu. Azərbaycan bu səhvi qismən düzəldib. lakin bu problemin dəhşətli nəticələri bu günə qədər davam edir. Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra Türkmənçay müqaviləsi qüvvəsini itirdi”.
