Bakı. Trend:
Amerika həmişə qlobal siyasətdə mütləq lider olduğunu düşünməyəvərdiş edib. Lakin bu gün dünya onun nəzarətindən çıxır. ƏgərVaşinqton əvvəllər tək bir qərarla bütöv ölkələrin iqtisadiyyatınıməhv edə bilirdisə, indi onun qarşısında yeni bir güc – BRİCSdayanır. Bir zamanlar ikinci dərəcəli hesab edilən bu blok bu günAmerikanın hegemoniyasına birbaşa meydan oxuyur.
Donald Tramp Ağ Evə qayıtdı - özü də elə bir vaxtda ki, qlobalqüvvələr balansı dəyişməkdədir. O, sərt metodlara öyrəşib –bazarlıq etməyi, təhdid etməyi, cəzalandırmağı sevir. Amma BRİCS-iitaətə məcbur edə biləcəkmi? Yoxsa onun təzyiqləri əks təsirgöstərərək bu birliyin dünya nizamını yenidən qurmaq səylərini dahada sürətləndirəcək?
… Amerika artıq ona aid olmayan yeni bir dünyaya oyanır.Vaşinqton indiyə qədər qlobal siyasəti öz səhnəsi hesab edirdi -burada qaydaları o müəyyənləşdirir, müttəfiqləri və rəqibləri isəbu qaydalara uyğun oynamalı olurdular. Lakin zaman dəyişdi. Birvaxtlar "inkişaf etməkdə olan ölkələrin klubu" kimi qəbul edilənBRİCS indi tamamilə müstəqil və güclü aktora çevrilib. Bu birlikAmerikanın qlobal üstünlüyünə açıq şəkildə meydan oxuyur.
ABŞ əvvəllər Qlobal Cənuba məhəl qoymamağa vərdiş etmişdi. Ammaindi vəziyyət dəyişib – Vaşinqton məcburdur ki, bu yeni qüvvəmərkəzini ciddi qəbul etsin. Çünki BRİCS artıq sadəcəçoxqütblülüyün simvolu deyil, qlobal güclər balansını real şəkildədəyişən sistemə çevrilib. Vaşinqton isə buna qarşı nə edə bilər? AğEvə bazarlığı sevən, amma kompromislərdən nifrət edən Donald Trampqayıdır. O, dünyanı qara və ağ rənglərdə görür: ya Amerikanınyanındasan, ya da onun əleyhinəsən.
Lakin BRİCS-ə ayrıca bir dövlət kimi yanaşmaq mümkün deyil. Bu,artıq fərdi iqtisadiyyatlardan ibarət dağınıq birlik deyil, qlobalsəviyyədə güclənən, vahid ideoloji xəttə malik bir blokdur. Bubirlik dünyaya dollar sisteminə, Amerikanın maliyyə nəzarətmexanizmlərinə və Qərbin qaydalarına alternativ təqdim edir. BRİCS,ABŞ-ın sanksiyalarla cəzalandırmağa alışdığı ölkələr üçün bir növsiyasi sipərə çevrilməkdədir.
BRİCS – yeni güc mərkəzi
Ötən ilin oktyabrında Kazanda BRİCS liderlərinin toplaşması iləyeni geosiyasi reallıq təsdiq olundu. Bu bloka təkcə Qlobal Cənubunən böyük iqtisadiyyatları deyil, eyni zamanda beynəlxalq qaydalarıyenidən formalaşdırmaq potensialına malik strateji ölkələr daxiloldu. Rusiya, Çin, Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrika bu birliyiMisir, Efiopiya, İran, BƏƏ və İndoneziya ilə daha da gücləndirdi.İlk dəfə BRİCS eyni anda üç qitəni əhatə edərək öz təsirini əsasbazarlara, enerji resurslarına və siyasi bölgələrə yaydı.
Məhz Kazanda Çin lideri Si Cinpin yeni dövrün manifesti hesabolunan ifadəni səsləndirdi: “Biz BRİCS-in potensialından tamistifadə etməli və qlobal çağırışlara cavab strategiyasıhazırlamalıyıq.”
Qərb hesab edirdi ki, Rusiyaya qarşı tətbiq olunan sanksiyalarMoskvanı beynəlxalq təcridə salacaq. Amma bu, baş verdi? ABŞ-ınqlobal siyasətdən sıxışdırmağa çalışdığı prezident Vladimir Putindünya liderlərini qəbul edir və yeni qlobal düzənlə bağlıdanışıqlar aparır.
Bundan başqa, BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreşin BRİCSsammitində iştirakı xüsusi diqqət çəkdi. O, sadəcə orada iştiraketmədi, açıq şəkildə beynəlxalq maliyyə sisteminin yenidənqurulmasının və qlobal idarəetməyə yeni yanaşmanın zəruriliyinibildirdi. Beləliklə, ilk dəfə BMT BRİCS-i təkcə iqtisadi blok kimideyil, tamhüquqlu siyasi aktor kimi qəbul etdiyini nümayişetdirdi.
Tramp seçim qarşısında: Zərbə endirmək, yoxsarazılaşmaq?
Amerika artıq dünyanı şərtsiz şəkildə özünə tabe etdirə bilmir.Bu şəraitdə Vaşinqton hansı addımları ata bilər? Tramp oyunundəyişdiyini qəbul edəcəkmi?
Birinci variant: sərt təzyiq, sanksiyalar, iqtisadimüharibə
Tramp preventiv zərbə endirməyə, Rusiyaya, Çinə və İrana qarşısanksiyaları sərtləşdirməyə, Hindistan və Braziliyanı seçimqarşısında qoymağa – ya Amerika, ya da BRİCS – cəhd göstərə bilər.O, bu blokla əməkdaşlıq edən şirkətlərə qarşı ikinci dərəcəlisanksiyalar tətbiq edə, BRİCS ölkələrinin ABŞ texnologiyalarına,maliyyə sistemlərinə və qlobal investisiyalara çıxışınıməhdudlaşdıra bilər.
Amma sual yaranır: bu, işləyəcəkmi? Əgər əvvəllər sanksiyalarbütöv iqtisadiyyatları iflic edə bilirdisə, bu gün BRİCS alternativmaliyyə mexanizmləri yaradır. Rusiya və Çin artıq rublla və yuanlahesablaşmaları həyata keçirir. Hindistan sanksiyalardan yankeçməyin yollarını axtarır. Ərəb ölkələri neft ticarətindədollardan imtina etməyi müzakirə edirlər.
İkinci variant: BRİCS-i daxildən parçalamaqcəhdi
Vaşinqton BRİCS daxilindəki ziddiyyətlərdən istifadə etməyəçalışa bilər. Hindistanla Çinin tarixi rəqabətindən yararlanmaq,Braziliyaya təzyiq göstərmək, Cənubi Afrikanı ticarət razılaşmalarıilə ələ almaq cəhdləri mümkündür. ABŞ BRİCS-i "avtoritarlar klubu"kimi təqdim edərək, inkişaf etməkdə olan ölkələri Moskva vəPekindən uzaq durmağa inandırmağa çalışa bilər.
Lakin bu, nə dərəcədə realdır? Qərb uzun müddət Qlobal Cənubaikinci dərəcəli aktor kimi baxıb. BRİCS isə bu ölkələrə təkcəbərabərhüquqlu əməkdaşlıq deyil, həm də inkişaf üçün alternativmodel təklif edir.
Üçüncü variant: kompromis və çoxqütblü dünyayauyğunlaşma
ABŞ dünya nizamının dəyişdiyini qəbul edib, yeni reallıqlarauyğunlaşmağa çalışa bilərmi? G20-nin rolunu bərpa etmək, BRİCSölkələrinə daha açıq olan Beynəlxalq Valyuta Fondunu (BVF) və DünyaBankını islah etmək kimi addımlar atıla bilərmi? Bu, rasionallıqtələb edən bir yanaşmadır. Lakin rasionallıq və Donald Trampınsiyasi üslubu bir araya sığmır.
BRİCS Amerikanın ticarət zəncirlərini qırabiləcəkmi?
Bir zamanlar qlobal iqtisadiyyatın təməl daşı hesab edilənÜmumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) bu gün keçmişin reliktinəçevrilib. Bərabərhüquqlu ticarət prinsiplərinin arxasında Qərbinsərt diktaturası dayanırdı. ABŞ uzun müddətdir ÜTT-ni özmaraqlarına uyğun tənzimləmə alətinə çevirib – lazımi yerlərdəticarət maneələri yaradıb, sərfəli iqtisadi mexanizmləri irəlisürüb. Lakin indi bu sistem çökür.
Vaşinqton ÜTT-nin əsas mexanizmlərini iflic edib – ApellyasiyaOrqanına yeni hakimlərin təyin olunmasını bloklayaraq mübahisələrinhəlli sistemini məhv edib. Bu isə o deməkdir ki, artıq qlobalticarətdə müstəqil arbitraj mövcud deyil – yalnız gücün diktəsivar. ABŞ beynəlxalq qaydaları açıq şəkildə pozur, sanksiyalartətbiq edir, ticarət müharibələri aparır və öz maraqlarına uyğunolmayan müqavilələri ləğv edir.
BRİCS uzun müddətdir bu problemi anlayırdı, lakin indi qlobalticarət mexanizmləri çökərkən, bu birlik dünyaya alternativ təklifetmək üçün unikal bir imkana sahibdir. Və proses istənilən qədərsürətli getməsə də, fundamental dəyişikliklər artıq başlanıb.
BRİCS artıq Vaşinqtonun yazdığı qaydalarla oynamayacaq. Sonillər blok qlobal ticarət sistemini paralel alternativlə əvəzləməkistiqamətində mühüm addımlar atıb:
İkitərəfli və çoxtərəfli ticarət sazişləriningenişləndirilməsi:
- Rusiya və Çin Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) çərçivəsindəəməkdaşlığı artırır.
- Hindistan Çinə və Rusiyaya qarşı ehtiyatlı münasibət göstərsədə, ticarət əlaqələrini genişləndirir.
- Braziliya və Cənubi Afrika Qlobal Cənub bazarlarına çıxış əldəedərək, Qərb korporasiyalarından asılılığı azaldır.
Qərb maliyyə institutlarına alternativlərinyaradılması:
- BRİCS-in Yeni İnkişaf Bankı (NDB) artıq BVF və Dünya Bankınıniştirakı olmadan layihələri maliyyələşdirə bilir.
- İndi BRİCS ölkələri arasında məhsulların sertifikasiyası üzrəvahid sistem yaradılması müzakirə olunur ki, bu da ticarətproseslərini sürətləndirəcək.
Dolların hegemoniyasının qırılması:
- Çin beynəlxalq ödənişlərdə yuanın istifadəsinigenişləndirir.
- Rusiya artıq Hindistan və Çinlə ticarətdə dollardan tamamiləimtina edib.
- Yaxın Şərq ölkələri isə neft satışında dollardan imtina etməyiaçıq şəkildə müzakirə edirlər.
Vahid BRİCS valyutasının yaradılması hələ ki, ehtiyatlaqarşılanır, lakin milli valyutalarla hesablaşmalara keçid artıqrealdır. Bundan əlavə, Rusiya və Çin Mərkəzi Bankların RəqəmsalValyutaları (CBDC) əsasında yeni hesablaşma sistemini test edir. Busistem SWIFT-dən və ABŞ sanksiyalarından yan keçməyə imkanverəcək.
Nəticə olaraq, BRİCS yalnız iqtisadi blok olmaqdan çıxaraq,qlobal güc mərkəzinə çevrilir. ABŞ-ın təzyiqləri bu prosesi nəyavaşlada, nə də dayandıra bilər – əksinə, Vaşinqtonun sərtsiyasəti BRİCS ölkələrinin daha sıx birləşməsinə və alternativdünya düzəninin qurulmasına təkan verir.
Vaşinqton artıq köhnə metodlarının işləmədiyi bir reallıqlaüz-üzədir. Bir zamanlar çox təsirli olan sanksiyalar indigözlənilən nəticəni vermir. Rusiya məhdudiyyətlərə baxmayaraqsənayesini inkişaf etdirir və Qlobal Cənubla əlaqələrinigücləndirir. Çin ABŞ-ın ticarət müharibəsi təhdidlərinə cavabolaraq yüksək texnologiyalar sektorunu daha da sürətlə inkişafetdirir. İran isə sanksiyalara baxmayaraq neft ixracını artırır vəBRİCS-lə əməkdaşlığını genişləndirir.
Tramp sərt konfrontasiya yolunu seçərək BRİCS-i daxildənparçalamağa cəhd edə bilər. Hindistanı öz tərəfinə çəkmək üçün onahərbi və iqtisadi üstünlüklər təklif edə, Braziliya və CənubiAfrikaya Qərb bazarlarına çıxış imkanı ilə təzyiq göstərəbilər.
Ancaq bu nə dərəcədə effektiv olacaq? Hindistan artıq anlayırki, ABŞ etibarlı tərəfdaş deyil: Vaşinqton öz maraqları naminəmüttəfiqlərindən asanlıqla imtina edir. Braziliya üçün isə əsasbazar Amerika yox, Çindir.
Digər yol yeni reallığa uyğunlaşmaqdır. Tramp Beynəlxalq ValyutaFondu (BVF) və Dünya Bankını islah edərək onları inkişaf etməkdəolan ölkələrə daha açıq edə bilərdi. Amma Tramp çoxtərəfliinstitutlara inanan siyasətçi deyil. Onun üslubu ultimatumlar vəticarət razılaşmalarıdır, diplomatiya yox.
Belə olan halda üçüncü yol qalır – təcrid və ticarət müharibəsi.Tramp BRİCS ölkələrinə qarşı yeni tariflər tətbiq edə, ABŞiqtisadiyyatını qorumaq üçün yeni maneələr qura bilər. Amma bu danəticəsizdir. Qlobal ticarət artıq ABŞ-ın ətrafında dönmür. ƏgərBRİCS öz effektiv və gəlirli ticarət sistemini yarada bilsə, digərQlobal Cənub ölkələri də ona qoşulacaq.
Amerika artıq qlobal ticarəti idarə etmir – bu,faktdır.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) praktik olaraq iflicvəziyyətindədir, BRİCS isə yeni iqtisadi güc mərkəzinə çevrilir. Bubirlik hələ Qərb sistemini tamamilə əvəzləyə bilmir, lakinVaşinqtonun diktəsindən kənar alternativ strukturlarformalaşdırır.
Əgər Tramp konfrontasiya yolunu seçərsə, o, bu prosesi yalnızsürətləndirəcək. Əgər uyğunlaşmağa çalışarsa, çoxqütblü dünyanınartıq reallığa çevrildiyini qəbul etməli olacaq.
BRİCS-in məqsədi köhnə dünyanı dağıtmaq deyil, yeni bir sistemqurmaqdır – elə bir sistem ki, burada ticarət qaydalarını tək birölkə müəyyən etmir. Bu yeni reallıq isə ABŞ istəsə də, istəməsə dəyaranacaq.
Tramp administrasiyası qarşısında ciddi seçim dayanır:
- BRİCS-ə təzyiq göstərmək, onu parçalamaq,
- Yaxud yeni reallığa uyğunlaşmaq.
1. Sərt sanksiyalar və təzyiq siyasəti
Vaşinqton heç bir kompromisə getmədən BRİCS-lə açıq qarşıdurmayagedə bilər.
- Çin, Rusiya və İrana qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiq edərəkonların ABŞ texnologiyalarına çıxışını məhdudlaşdırmaq.
- BRİCS ölkələrinin milli valyutalarda ticarətini bloklamaq vəalternativ maliyyə sistemlərinə mane olmaq.
- Müttəfiqlərini BRİCS ölkələri ilə ticarəti məhdudlaşdırmağaməcbur etmək.
Lakin bu yanaşma effektiv olacaqmı? Sanksiyalar artıq əvvəlkiqədər qorxulu deyil. Rusiya izolyasiyaya uyğunlaşıb, Çin özmüstəqil iqtisadi modelini qurur, İran isə ABŞ-ın qadağalarınabaxmayaraq neft ticarətini davam etdirir. BRİCS isə Vaşinqtonuntəsirini azaltmaq üçün paralel iqtisadi sistemlər qurmağabaşlayıb.
2. BRİCS-i daxildən parçalamaq
Əgər Tramp BRİCS-i sıradan çıxara bilməsə, onun daxilindəparçalanma yaratmağa çalışa bilər.
- Hindistanı Çinlə qarşıdurmaya sövq etmək üçün ərazimübahisələrindən istifadə etmək.
- Braziliya və Cənubi Afrikanı iqtisadi imtiyazlarla öz tərəfinəçəkmək.
- BRİCS ölkələrində daxili sabitliyi pozmaq üçün onların zəifnöqtələrinə təzyiq göstərmək.
Ancaq dünya artıq 20 il əvvəlki dünya deyil. Hindistan anlayırki, ABŞ ondan yalnız öz maraqları üçün istifadə edir. BraziliyaÇindən iqtisadi cəhətdən çox asılıdır. Cənubi Afrika isə QlobalCənubun yüksəlişinin qarşısının alına bilməyəcəyini dərk edir.
3. ABŞ-ın ənənəvi təsir institutlarınıcanlandırmaq
Teorik olaraq, Tramp ABŞ-ın təsirini bərpa etmək üçün G7, G20,BVF və Dünya Bankı kimi institutları yenidən gücləndirəbilərdi.
- BVF və Dünya Bankını islah edərək inkişaf etməkdə olan ölkələridaha çox cəlb etmək.
- G20-ni BRİCS-ə qarşı güclü alternativ kimimöhkəmləndirmək.
- Avropa İttifaqı, Yaponiya, Kanada və Avstraliya ilə əlaqələrigücləndirərək BRİCS-ə kollektiv təzyiq göstərmək.
Ancaq problem ondadır ki, Tramp özü bu institutlarainanmır. O, çoxşaxəli təşkilatlara və diplomatikmexanizmlərə etibar etmir. Onun üçün önəmli olan yalnız şəxsisövdələşmələr və iqtisadi qazancdır. Tramp kompromis siyasətinideyil, təkbaşına mübarizəni üstün tutur.
Nəticə: ABŞ artıq əvvəlki dünya deyil
Trampın administrasiyası bu reallıqla üzləşməlidir:Amerika artıq dünya iqtisadiyyatını təkbaşına idarə edəbilmir. Vaşinqton ya yeni reallığa uyğunlaşaraq çoxqütblüsistemi qəbul etməli, ya da BRİCS-lə sərt mübarizəyə başlayaraqonun güclənməsini daha da sürətləndirməlidir.
BRİCS-in məqsədi ABŞ-ı sıradan çıxarmaq deyil, lakin bu blokartıq Vaşinqtonun təkhakimiyyətliliyini qəbul etmir. Bu, qaçılmazbir prosesdir – və ABŞ-ın yeni qlobal düzənə necə reaksiya verəcəyiyaxın illərin əsas sualı olacaq.
Qlobal düzən üçün nəticələr
Tramp hansı ssenarini seçməsindən asılı olmayaraq, o, Amerikanınhələ hazır olmadığı yeni reallıqla üz-üzə qalacaq.
Birincisi, BRİCS artıq sadəcə iqtisadi blok deyil, tamhüquqlugeosiyasi gücdür. Bu birlik ticarətdən maliyyəyə, beynəlxalqtəhlükəsizlikdən diplomatiyaya qədər qlobal məsələlərdəkoordinasiyalı fəaliyyət göstərir.
İkincisi, dünya çoxqütblü nizamın formalaşmasına doğruirəliləyir və Vaşinqton artıq təkbaşına qaydalar diktə edə bilmir.ABŞ-ın sanksiyalarla təzyiq siyasəti getdikcə əks effekt verir –ölkələr Vaşinqtona tabe olmaq əvəzinə, alternativlər axtarır vəbirləşirlər.
Üçüncüsü, Tramp ya uyğunlaşmalı, ya da Amerikanın qlobaltəsirini daha da itirməyə razı olmalıdır. BRİCS-i görməzdən gəlməkartıq mümkün deyil, ancaq onu zəiflətmək də real görünmür.
Trampın cavabı hansı olacaq?
Aqressiv qarşıdurma (iqtisadi müharibə, sanksiyalar, təzyiq)
- Rusiya, Çin və İrana qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiqetmək.
- BRİCS-in qlobal ticarətdən və maliyyə sistemlərindən təcridedilməsinə cəhd göstərmək.
- Mənfi tərəfi: Bu siyasət dedollarizasiyanı və alternativiqtisadi sistemlərin yaradılmasını daha da sürətləndirə bilər.
Qismən əməkdaşlıq və dialoq cəhdi
- Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrika ilə münasibətləri inkişafetdirmək.
- İnkişaf etməkdə olan ölkələri cəlb etmək üçün beynəlxalqtəşkilatlarda müəyyən islahatlar aparmaq.
- Mənfi tərəfi: Tramp çoxtərəfli institutlara inanmır və buyanaşma onun siyasi üslubuna ziddir.
İzolyasiya siyasəti və proteksionizm
- ABŞ qlobal təşkilatlardakı iştirakını azaldaraq daxiliproblemlərə fokuslanır.
- Amerika iqtisadi millətçiliyə yönəlir və sərt ticarətbaryerləri tətbiq edir.
- Mənfi tərəfi: Bu yanaşma BRİCS-ə daha çox manevr imkanı verəcəkvə onun qlobal iqtisadiyyatda dominant güc olmasınısürətləndirəcək.
Amerika artıq dünyanın sahibi deyil
Vaşinqton hansı cavabı verirsə versin, bir şey aydındır – ABŞartıq yeganə güc mərkəzi deyil. BRİCS sadəcə böyümür, o, yeni birreallıq formalaşdırır – burada Amerikanın diktəsi artıq qanundeyil.
Tramp bunu qəbul edəcəkmi? Yoxsa o, Amerikanın əldən çıxanhegemonluğu uğrunda mübarizə apararaq yalnız qlobal güc balansınınABŞ-ın ziyanına dəyişməsini sürətləndirəcək?
BRİCS artıq gələcəyi qurur. Sual budur: Amerika bu gələcəyin birhissəsi olacaq, yoxsa dəyişən dünyanın reallıqlarına uyğunlaşabilməyən bir imperiya kimi tarixə qarışacaq?
ABŞ uzun müddət beynəlxalq düzənin sahibi olmağa öyrəşib. Ammaindi bu nizam dağılır. Vaşinqton hələ də bunu açıq şəkildə qəbuletməyə hazır deyil, amma reallıq budur: heç bir ölkə artıq ABŞ-danəvvəlki kimi qorxmur.
BRİCS sadəcə iqtisadi birlik deyil.
- O, yeni bir dövrün manifestidir.
- O, sübut edir ki, ABŞ-ın sanksiyalarına alternativlərmövcuddur.
- O, dünyaya göstərir ki, qlobal ticarət artıq dollara məhkumdeyil.
Tramp bu reallıqla barışacaqmı?
Yoxsa o, reallıqla müharibəyə davam edərək ABŞ-ı daha çox düşmənqazanmış, təcrid olunmuş bir qalaya çevirəcək?
Bu suallar təkcə ABŞ-ın deyil, bütövlükdə qlobal düzənintaleyini müəyyən edəcək. Və bəlkə də ən vacib həqiqəti üzəçıxaracaq: XXI əsr Amerikanın əsri deyil.
Bu, çoxqütblülük uğrunda mübarizənin əsridir – və BRİCS bumübarizənin əsas qüvvələrindən birinə çevrilir.
