ABŞ prezidenti Donald Trampın Ukrayna münaqişəsinə son qoymaq üçün atdığı addımlardan sonra Türkiyənin bu prosesdəki rolu hər gün artır. Əgər Rusiya və Amerika nümayəndə heyətlərinin Ər-Riyaddakı görüşü zamanı bu ölkənin Ukrayna nizamlanmasında hər hansı rol oynaya biləcəyinə dair şübhələr yaranmışdısa da, indi onlar dağılmağa başlayıb.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
ABŞ dövlət katibi Marko Rubio ilə Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov arasında aparılan danışıqlara paralel olaraq Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ankarada Vladimir Zelenskini qəbul edib. Məhz Fransa prezidenti Emmanuel Makron Parisdə Trampdan incimiş Avropanı bir araya yığdığı vaxt. Daha sonra Lavrov Türkiyənin paytaxtına gəlib. Bir neçə gün sonra İstanbulda ABŞ və Rusiya texniki qrup səviyyəsində ikinci görüş keçirdi.
Zelenski Ağ evə uğursuz səfər edəndə və Böyük Britaniyanın baş naziri tələsik Avropa İttifaqının (Aİ) aparıcı üzvləri və Kanadanın iştirakı ilə sammit çağıranda Türkiyə prezidentinə də dəvət göndərilib. Martın 3-də isə rəhbərinin tapşırığı ilə xarici işlər naziri və MİT-in keçmiş rəhbəri Hakan Fidan Londona gəlib.
Fidanın London səfərinin nəticələrinin təhlilinə keçməzdən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə hazırda bir neçə şahmat taxtasında oynamağı bacarır. O, Moskva və Kiyevlə sıx əlaqə saxlayır və eyni zamanda, Vaşinqtonun siyasətindəki dəyişiklik nəticəsində yaranmış Avropa “bir araya gəlişi”nə daxil olur.
Eyni zamanda, İstanbul fəal vasitəçi olmasa da, istər Ukrayna, istərsə də ABŞ və Rusiya arasında gərginlik şəraitində beynəlxalq platforma rolunu itirmir.
Ərdoğan hələ Trampla şəxsən görüşməsə də, onunla yüksək səviyyədə əlaqələr saxlayır və onun Türkiyə prezidentinin sözlərinə görə, 2022-ci il İstanbul Bəyannaməsinin müddəalarına bənzəyən sülh səylərini dəstəkləyir.
Eyni zamanda, Türkiyə rəhbərliyi Britaniyadakı görüşü həlledici hesab etmir, ona görə də ora Ərdoğanın özü deyil, Fidan uçub. O, əlbəttə ki, artıq gənc deyil, amma vacib görüşlərə getmək üçün heç vaxt tənbəllik etmir. Onun əsas arzusu İstanbulda Putinlə Zelenski arasında görüş təşkil etməkdir, qalanları gözləyə bilər.
Üstəlik, türklər öz “bərabər məsafəli” mövqeləri ilə “Downing Street”-dən olan tərəfdaşlarının Ukraynaya münasibətini tam bölüşmürlər.
Lakin Türkiyə həm Ukrayna münaqişəsi, həm də Avropa təhlükəsizliyi baxımından mühüm hadisələrdən birinin kənarında qala bilməz.
Türkiyə mediası diqqəti Fransada Ukrayna ilə bağlı iki sammit keçirilsə də, nümayəndələrinin Parisə dəvət edilməməsinə çəkib. Bütün dünya işlərində böyük rol oynamağa can atan Ərdoğanın bu cür etinasızlıqdan xoşu gəlməyib.
Fidanın Dumanlı Albiona niyə getməsinə və nəyə nail olmasına gəlincə, bunu onun jurnalistlərə verdiyi şərhlərlə, Türkiyə mətbuatının reaksiyası ilə qiymətləndirmək olar.
XİN rəhbəri Aİ-nin 17 ölkəsi və Kanadanın qatıldığı üçün sammiti “vacib” adlandırıb. O etiraf edib ki, Aİ Trampın Ukrayna ilə bağlı inqilabi kursu - “Brownian” hərəkəti” ilə üzləşib:
“...ABŞ-nın son həftələrdə tutduğu mövqe fonunda Avropa İttifaqı daxilində fərqli baxışlar ortaya çıxıb”.
Buna uyğun olaraq Köhnə Dünya ölkələri Kanada və Türkiyə ilə birlikdə suala cavab axtarırlar: ABŞ olmadan Rusiyaya müqaviməti necə davam etdirmək olar?
Amerikalılar yerinə türklər
Türkiyə nümayəndə heyətinin Londona dəvət olunması faktının özü strateji müttəfiqə tərif deyil, həm də Türkiyəni Avropa təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə və Ukrayna münaqişəsinə Fransa, Böyük Britaniya və Almaniyanın tərəfində cəlb etmək niyyətinin bəyannaməsidir. Onların hesablamalarına görə, NATO-da ikinci ordu ABŞ-nın gözlənilən geri çəkilməsinin buraxdığı nəhəng boşluğu qismən kompensasiya edə bilər.
Ankara Türkiyə Avropanın artan problemlərini və onun güclü müttəfiqlərə ehtiyacını anlayır. “Hürriyet” qəzeti London görüşünü “Köhnə Dünyanın öz gücünü və oyunda iştirakını göstərmək cəhdi” kimi qiymətləndirib. Amma Ankarasız oyun da mümkün deyil. “Avropa Türkiyəsiz özünü müdafiə edə bilməz. - Prezident sarayının ruporu olan “Sabah” qəzetində köşə yazarı Melih Altınok yazır – Ankaraya əvvəlkindən daha böyük imkanlar verilib”.
Ekspert qeyd edir ki, ABŞ-nın Avropanı əsas müttəfiqi hesab etmədiyi bir şəraitdə NATO-da ikinci güclü ordusu, müstəqil xarici siyasəti və strateji mövqeyi ilə Türkiyə “önə çıxır” və “mövqeyini möhkəmləndirmək üçün tarixi şans əldə edir”.
Bunu Yeditəpə Universitetinin professoru Deniz Tansi də səsləndirir. Onun sözlərinə görə, Aİ müdafiəyə daha çox diqqət yetirərsə, Türkiyə Avropanın təhlükəsizlik sistemində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Tansi deyir ki, Ukraynadakı müharibə avropalılara təhlükəsizlik ehtiyacını xatırladıb və bu, Türkiyə üçün yeni imkanlar aça bilər.
Emmanuel Makron, Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Almaniya kansleri Olaf Şolts və digər liderlərlə danışıqlardan sonra Fidan Türkiyənin həm “Ukraynada potensial sülh razılaşması, həm də Avropa təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən qurulmasında” əhəmiyyətinə işarə edib.
Beləliklə, söhbət Amerika qoşunlarının Avropadan tam və ya qismən çıxarılması halında Türkiyənin qismən onların vəzifələrini üzərinə götürə biləcəyindən gedir. Deyək ki, almanlar öz briqadalarını Litvaya göndərsələr, türklər Rumıniyada və ya Polşada hardasa yerləşdirilə bilərlər.
Geniş mənada bu, təbii ki, təkcə qoşunların yerləşdirilməsi ilə bağlı deyil. Bura hərbi təlimlər, silahların hazırlanması sahəsində əməkdaşlıq və onların ticarəti daxildir.
Ərdoğan, şübhəsiz ki, Avropanın təhlükəsizliyinə verdiyi “töhfə” üçün yüksək qiymət tələb edəcək. Almaniya, İngiltərə, İspaniya və İtaliyaya “Eurofighter” qırıcılarının tədarükü ilə bağlı razılaşma da yekunlaşmalı olacaq. Necə ki, İsveç Türkiyənin NATO-ya qoşulmasına razılıq verməsi müqabilində silah sanksiyalarını ləğv etdi.
Bu və ya digər şəkildə Türkiyə Avropa üçün yeni təhlükəsizlik arxitekturasının yaradılması üzərində işləməyə hazırdır və Fidan ayda ən azı 1-2 dəfə “London formatında” müntəzəm görüşlər elan etməyə tələsib.
“Şahinlər”dən qopma
Gündəlikdəki ikinci məsələ Ukrayna olub. Burada hər şey çox mürəkkəbdir. Bir tərəfdən, Türkiyə Zelenskiyə çiyin verməkdə Böyük Britaniya və Fransadan da fəaldır və hətta Trampın “ərazilərin verilməsinə” icazə verdiyi bir vaxtda ərazi bütövlüyü ilə bağlı tezisini təkrarlamaqdan çəkinmir. Ərdoğan Kiyev rejiminin başı üzərində “çətir tutmağ”a davam edir.
Eyni zamanda, qərbi avropalılardan fərqli olaraq türklər Ukraynaya o qədər də açıq və belə miqyasda silah vurmurlar. Dolmabaxça avropalılardan fərqli olaraq Kremllə dialoq aparır, münaqişə tərəfləri arasında vasitəçilik etmək iddiasındadır.
Bu yanaşma Amerikanın Ukraynaya dəstəyini kompensasiya etmək və Rusiyanı cilovlamaq məqsədi daşıyan Britaniya-Fransa-Almaniya kursu ilə necə uzlaşa bilər?
Bu üç ölkənin “şahin” münasibəti Türkiyəyə o qədər də yaraşmır, çünki bu, onun sülhməramlı ambisiyalarına xələl gətirir. Londondakı danışıqları tərk etdikdən sonra Fidan Ukrayna nizamlanması ilə bağlı ixtilafdan şikayətlənib və bildirib ki, müxtəlif mövqelərə baxmayaraq, Türkiyə sülh yolu ilə nizamlanmanın tərəfdarıdır və Ukrayna ilə Rusiya arasında danışıqları asanlaşdırmağa davam etməyə hazırdır.
Beləliklə, Ankara Rusiyanın məğlubiyyətinə və müharibənin davam etdirilməsinə can atan Fransa və İngiltərədən ayrıldığını göstərir. Bununla belə, sülhməramlı kurs iki ən güclü oyunçunun – ABŞ və Rusiyanın gündəminə uyğundur.
Gözləntilər
Türkiyənin Ukrayna münaqişəsinin həllində iştirakının vacib məsələsi qoşunların göndərilməsidir.
Daha əvvəl “Bloomberg” xəbər vermişdi ki, Türkiyə sülhməramlı kontingentin formalaşdırılması ilə bağlı bütün müzakirələrdə iştirak etmək şərti ilə atəşkəsdən sonra Ukraynaya sülhməramlılar göndərməyə hazırdır. Zelenski fevral ayında Ərdoğanla görüşəndən sonra türk əsgərləri ilə bağlı fikirlərlə razılaşıb.
“Milliyet” qəzeti bu gün hökumətdəki mənbəsinin şərhini dərc edir: “Ankara, “sabitliyə” kömək edərsə, Ukraynaya mümkün sülhməramlıların göndərilməsinə töhfəni müzakirə etməyə hazırdır”.
Məsələnin Londona toplaşanları çox narahat etdiyini nəzərə alsaq, Fidanın NATO-dakı həmkarları ilə söhbətlərində bunu gündəmə gətirdiyi aydın olur. Lakin məlum səbəblərdən Türkiyə hakimiyyəti sülhməramlılarla bağlı açıq danışmır.
Birincisi, Aİ və Britaniya hələ də dəqiq mövqe tutmayıb və hələ də Pentaqonun əlinə baxır; ikincisi, Ankaranın Rusiya ilə münasibətlərinin korlanması riski var.
Çox güman ki, Türkiyə Ukraynaya “mavi dəbilqəlilər” göndərmək qərarına gəlsə, ilk növbədə bunu Moskva ilə razılaşdırmağa məcbur olacaq. “Bloomberg”-in məlumatına görə, Ərdoğan Lavrovun son səfəri zamanı bu mövzunu müzakirə edib.
Professor Deniz Tansi təsdiq edir ki, onun ölkəsi həqiqətən də sülhməramlıların göndərilməsi “variantını” nəzərdən keçirir. Bununla belə, əsas şərt BMT Təhlükəsizlik Şurasının Rusiyanın dəstəklədiyi müvafiq qətnamənin qəbul edilməsidir. Əks halda, Ankara ilə Moskva arasında münasibətlərdə “ciddi böhran” yarana bilər.
Türkiyəli inşaatçılar, ev sahibləri və otel sahibləri sizə Rusiya ilə pis münasibətlərin Türkiyəni nə ilə təhdid etdiyini deyə bilərlər. İndiki inflyasiya, lirə böhranı və kapital qaçışı, eləcə də erkən seçkilərin gözlənildiyi bir şəraitdə “dostu” Putinlə münasibətləri korlamaq Ərdoğanın maraqlarına uyğun deyil.
Fidanın London səfərinə yekun vuraraq demək olar ki, bu, ümumilikdə dünya işlərində, xüsusən də Ukrayna böhranının həllində Türkiyənin iştirakını aktivləşdirmək üçün daha bir addım idi. Ankara ABŞ, Avropa, Ukrayna və Rusiya ilə tanış olduğu üçün artıq təşəbbüsü itirməkdən şikayət edə bilməz.
Türkiyənin Köhnə Dünyanın gözündə çəkisi və əhəmiyyəti getdikcə artır və ondan əvvəllər Suriya, Liviya, Yunanıstanla bağlı fikir ayrılıqları, eləcə də “qeyri-demokratik” davranış iddialarına görə rədd etdiyi yeni “xeyirlər” ala bilər.
Potensial olaraq, güclü ordusu ilə Türkiyə Avropanın təhlükəsizliyi üçün daha çox məsuliyyət daşıya bilər, lakin bu məsələ Ukraynaya sülhməramlıların yeridilməsi məsələsi kimi Rusiya istiqamətində ciddi xərclər daşıyır, çünki Moskva Şərqi Avropada NATO qüvvələrinin və infrastrukturun qurulmasına daim işarə edir.
Türk süngülərinin Amerika və ya Alman süngülərindən daha az qıcıqlandırıcı olacağı uzun müzakirə mövzusudur.
Türkiyənin qlobal işlərə açıq şəkildə artan müdaxiləsinə baxmayaraq, Ərdoğan və komandası hazırkı “bərabər məsafə” siyasətinin faydalarını itirməmək üçün müsbət və mənfi cəhətləri diqqətlə ölçməli olacaqlar. Bu, artıq bir dəfə, investisiyalar naminə Qərbə üz tutduğuna görə, Rusiya bankları ilə hesablaşmalarda çətinliklərə yol verərək, özünü vasitəçi statusundan məhrum edəndə baş verib.
Y. QACAR
