Bakı. Trend:
Mərkəzi Asiya - qədim imperiyaların talelərinin kəsişdiyi,karvan yollarının yerini neft, qaz və investisiya axınlarınınaldığı bir keçid nöqtəsidir. Bu gün bu torpaqlar yenidən iqtisadinəhənglərin döyüş meydanına çevrilib. ABŞ və Çin sərt mübarizəaparır, burada silahlar raketlər deyil, tariflər, sanksiyalar vəinvestisiya layihələridir. Bu savaş Mərkəzi Asiyanı kənarda qoymadı- əksinə, regionun tam mərkəzində qaynayan geosiyasi ocağaçevirdi.
Pekin addım-addım iqtisadi təsir şəbəkəsi qurur, sanki qədimİpək Yolu yeni həyat qazanıb - yalnız indi karvanlar müasiravtomobil magistralları və dəmir yolu xətləri boyunca hərəkət edir.Çin investisiyaları Mərkəzi Asiyanı güclü axınla bürüyür və elə bilhər yeni müəssisə, zavod və ya elektrik stansiyası bu şəbəkənindaha bir düyün nöqtəsinə çevrilir. Bu iqtisadi hörümçək toruregionu getdikcə daha sıx şəkildə əhatə edir.
Vaşinqton isə fərqli taktikaya əl atır - strategiyası daha darmiqyaslı, lakin dəqiq və hesablanmışdır. ABŞ şahmatçı kimi nadir,lakin hədəfli gedişlər edir, strateji mövqeləri ələ keçirməyəçalışır. Burada diplomatik təzyiqlər, iqtisadi yardım proqramlarıvə mühüm sahələrdə - nadir torpaq metalları hasilatındaninfrastruktur layihələrinə qədər - təşəbbüslər əsas alətlərəçevrilib.
Moskva isə... Moskva köhnə qala divarlarında keşikçi kimidayanıb. Sanksiyalarla zəifləsə də, hələ də sarsılmaz mövqedə qalanRusiya Mərkəzi Asiyada öz təsirini qoruyub saxlayır. Tarixiəlaqələr, mədəni bağımlılıq və iqtisadi asılılıq Moskvanı qlobalrəqabət tufanında üzən dayanıqlı bir gəmi kimi saxlayır. Ticarət,enerji və miqrasiya axınları hələ də Rusiyanı bu regionda əsasoyunçu kimi qalmasına kömək edir.
Bu gün Mərkəzi Asiya sadəcə coğrafi bölgə deyil. O, həm şahmattaxtası, həm döyüş meydanı, həm də böyük güclərin yeni geoiqtisaditarix yazdığı səhnədir. Sual yalnız ondadır ki, bu region müstəqilgücə çevrilib, yalnız sağ qalmaqla kifayətlənməyib, bu gərginoyunda şərtləri diktə edə biləcəkmi?
Vaşinqtonun proteksionist tədbirlər görməsi Pekini qonşubölgələr, o cümlədən Mərkəzi Asiya ilə iqtisadi əlaqələrinigenişləndirməyə sövq etdi. Çin Gömrük Xidmətinin məlumatına görə,2023-cü ildə Çin ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasındakı ticarətdövriyyəsi 89,4 milyard dollara çatıb ki, bu da 2022-ci ilingöstəricisindən 31% çoxdur. Bu, Pekinin regiondakı rolununartmasının bariz göstəricisidir.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ ilə Mərkəzi Asiyanın ən böyükiqtisadi gücü olan Qazaxıstan arasında ticarət dövriyyəsi 2024-cüildə cəmi 3,4 milyard dollar təşkil edib. Bu rəqəmlər iki aparıcıdünya nəhənginin iqtisadi təsirindəki bərabərsizliyi açıq şəkildənümayiş etdirir.
Çin regionda infrastruktur layihələrinə aktiv şəkildəinvestisiya yatırır. “Bir kəmər - bir yol” (BRI) təşəbbüsüçərçivəsində Pekin dəmir yolları, avtomobil magistralları vəlogistika mərkəzlərinin inşasına maliyyə ayırır. Məsələn,Qazaxıstan Çinin qərb əyalətlərini Avropa ilə birləşdirən nəqliyyatşəbəkəsinin modernləşdirilməsi üçün 5 milyard dollardan çoxinvestisiya alıb.
Çinlə fəal əməkdaşlığın iqtisadi faydalarına baxmayaraq, MərkəziAsiya ölkələri monopoliyalaşma riski ilə üzləşir. Qazaxıstan,Türkmənistan və Özbəkistan getdikcə daha çox Çin bazarından asılıvəziyyətə düşür, xüsusilə də enerji və mineral resursların ixracıməsələsində.
Bu baxımdan Türkmənistan xüsusilə həssas vəziyyətdədir.Türkmənistan öz qaz ixracının 80%-dən çoxunu Çinə göndərir. Pekininalışı hər hansı səbəbdən azalarsa, bu, Aşqabad üçün ciddi iqtisadiçətinliklər yaradacaq. Məsələn, 2020-ci ildə COVID-19 pandemiyasıfonunda Türkmən qazının Çin tərəfindən alışı 15% azalmış və bu,ölkədə iqtisadi problemlərə səbəb olmuşdu.
Öz ixrac yollarını şaxələndirməyin vacibliyini anlayan MərkəziAsiya ölkələri Avropa İttifaqı və ABŞ ilə əlaqələri fəal şəkildəinkişaf etdirməyə başlayıblar. Qazaxıstan və Özbəkistan nadirtorpaq metalları və yüksək texnologiyalı sahələr üçün vacib olanstrateji mineralların ixracı ilə bağlı Aİ ilə bir neçə mühüm sazişimzalayıb.
Vaşinqton da regionda diplomatik fəallığını artırıb. 2023-cüilin oktyabrında ABŞ Dövlət katibi Antoni Blinken Özbəkistanınxarici işlər naziri ilə nadir torpaq metalları ixracı məsələlərinimüzakirə etmək üçün telefon danışığı aparıb. Qazaxıstan isə 15nadir metal yatağına sahib olması ilə bu bazarda əsas oyunçuyaçevrilib.
Mərkəzi Asiya ölkələri elektronika, akkumulyatorlar, naviqasiyasistemləri və müdafiə texnologiyalarının istehsalı üçün stratejiəhəmiyyət daşıyan nadir torpaq elementlərinin zəngin ehtiyatlarınamalikdir. Ekspertlərin hesablamalarına görə, Qazaxıstan dünya nadirtorpaq metalları bazarının təxminən 8%-ni təmin edə bilər.
Özbəkistan da kritik mineralların hasilatını artıraraq Avropaİttifaqı ilə fəal əməkdaşlıq edir. 2023-cü ildə Daşkənd yenifaydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi üçün Aİ ilə 1,2 milyarddollar dəyərində saziş imzalayıb.
Enerji bazarında yeni rəqabət
ABŞ və Avropa İttifaqı da regionun enerji resurslarına çıxışdamaraqlıdır. Aİ-nin Rusiya enerjisinə asılılığını azaltmaqistiqamətindəki səyləri fonunda Mərkəzi Asiya neft və qazınperspektivli tədarükçüsü kimi diqqət mərkəzinə çevrilib.
2023-cü ildə Qazaxıstan Avropaya 10 milyon tondan çox neft ixracedib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 22% çoxdur. Avropa İttifaqıQazaxıstanın neft sektorunun modernləşdirilməsinə fəal şəkildəinvestisiya yatırır və bu əməkdaşlığı daha da gücləndirməyəçalışır.
Formalaşmış vəziyyət Mərkəzi Asiyanı ABŞ və Çin arasında kəskinrəqabət meydanına çevirir. Pekin fəal iqtisadi ekspansiya yolu ilətəsirini möhkəmləndirməyə çalışdığı halda, Vaşinqton stratejiresurslar və diplomatik təzyiqlərə üstünlük verir.
Region dövlətlərinin balans axtarışı
Mərkəzi Asiya ölkələri iki iqtisadi nəhəng arasında balansyaratmaq məcburiyyətindədir. Qazaxıstan və Özbəkistan neytral mövqesaxlayaraq bu iqtisadi rəqabəti öz maraqlarına yönəltməyə çalışır.Kırğızıstan və Tacikistan isə daha məhdud resurslara malikolduqlarından Çinin investisiyalarına güvənməkməcburiyyətindədirlər ki, bu da onları Pekinin iqtisaditəzyiqlərinə qarşı daha həssas edir.
Ticarət müharibəsinin kəskinləşdiyi şəraitdə Mərkəzi Asiyaqlobal resurs mübarizəsindən həm qazanc əldə edə, həm də ciddiiqtisadi problemlərlə üzləşə bilər. Çinin təsirinin artması,Pekindən olan borc asılılığının dərinləşməsi və ABŞ-ın mümkünsanksiyaları regionun iqtisadi sabitliyi üçün risklər yaradır.
Bu kontekstdə Mərkəzi Asiya ölkələri Qərb investisiyaları, Çintəsiri və regional təşəbbüslər arasında tarazlıq tapmağa çalışır.Onların uğuru böyük ölçüdə çoxtərəfli iqtisadi əlaqələr qurmaq vəixrac bazarlarını şaxələndirmək bacarıqlarından asılı olacaq.
ABŞ-ın iqtisadi mövcudluğu: Səslənən bəyanatlar fonundaməhdud miqyas
Vaşinqtonun regionda diplomatik fəallığını artırmasına vəinvestisiya planlarının genişləndirilməsi ilə bağlı açıqlamalarınabaxmayaraq, ABŞ-ın Mərkəzi Asiyadakı iqtisadi mövcudluğu kifayətqədər məhdud olaraq qalır. ABŞ Ticarət Nazirliyinin məlumatınagörə, 2023-cü ildə ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ölkələrinə birbaşainvestisiyalarının həcmi 2 milyard dollardan az olub ki, bu da Çinvə Rusiya sərmayələrindən xeyli geridədir.
Ekspertlər bu vəziyyəti Vaşinqtonun iqtisadi izolyasiya siyasətiilə izah edirlər. Donald Trampın 2017-ci ildə hakimiyyətəgəlişindən sonra ABŞ xarici layihələrdə iştirakını məhdudlaşdıranproteksionist siyasət həyata keçirməyə başladı. Bu, ABŞşirkətlərinin Mərkəzi Asiya bazarına fəal nüfuz etməsinə maneoldu.
Vaşinqton Mərkəzi Asiyanın strateji resurslarından, xüsusiləyüksək texnologiyalı istehsalat üçün vacib olan nadir torpaqmetalları bazarına çıxış əldə etməklə, təsirini gücləndirməyəçalışır. Lakin genişmiqyaslı investisiyaların və infrastrukturlayihələrinin olmaması ABŞ-ın regiondakı təsirinin genişlənməsiperspektivini sual altına qoyur.
Çin lider mövqeyini qoruyub saxlayır
ABŞ-dan fərqli olaraq, Pekin Mərkəzi Asiyada iqtisadi təsirinifəal şəkildə gücləndirir ki, bu da ona regionda lider mövqeyiniqorumağa imkan verir. Çin Xalq Respublikasının Ticarət Nazirliyininməlumatına görə, 2023-cü ildə Çin Mərkəzi Asiya ölkələrinə 15milyard dollardan çox investisiya qoyub ki, bu da 2022-ci ilingöstəricisindən 40% çoxdur.
Çin investisiyaları xüsusilə Qazaxıstanda - regionun ən böyükiqtisadiyyatında nəzərəçarpacaq dərəcədə hiss olunur. Pekin sənayezonalarının, logistika mərkəzlərinin və nəqliyyat infrastrukturununinşasını maliyyələşdirir. Məsələn, “Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsüçərçivəsində Çin Qazaxıstan ərazisindən keçərək Qərbi Çin iləAvropanı birləşdirən nəqliyyat dəhlizinin inkişafına 5 milyarddollardan çox vəsait ayırıb.
Bundan əlavə, Pekin regiondan enerji resurslarının alışını dagenişləndirir. 2023-cü ildə Çin Qazaxıstandan 12 milyard dollardəyərində neft idxal edib ki, bu da Qazaxıstanın ümumi neftixracının 20%-dən çoxunu təşkil edir.
Türkmənistan isə Çin iqtisadi ekspansiyası qarşısında xüsusiləhəssas vəziyyətdədir. Türkmənistan qaz ixracının 80%-dən çoxunuÇinə yönəldir. Pekinin alımlarındakı hər hansı azalma və ya Çiniqtisadiyyatındakı dalğalanmalar Aşqabad üçün ciddi iqtisadiçətinliklərə səbəb ola bilər.
Rusiya: Sanksiya təzyiqləri fonunda iqtisaditəsir
Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı Qərb tərəfindən Rusiyaya tətbiqedilən sanksiyalara baxmayaraq, Moskva Mərkəzi Asiya ölkələri iləmöhkəm iqtisadi-ticarət əlaqələrini qoruyub saxlayır. 2023-cü ildəRusiya ilə region ölkələri arasında ticarət dövriyyəsi 42 milyarddollara yaxın olub ki, bu da Rusiyanı Mərkəzi Asiyanın Çinlə yanaşıəsas ticarət tərəfdaşlarından birinə çevirib.
Rusiya şirkətləri enerji və nəqliyyat layihələrində fəal iştiraketməyə davam edir. Məsələn, “Qazprom” və “Lukoyl” Qazaxıstan vəÖzbəkistanda karbohidrogen hasilatı ilə bağlı birgə layihələrhəyata keçirir, Rusiya Dəmir Yolları (RJD) isə regionun dəmir yoluşəbəkəsinin modernləşdirilməsinə qatılır.
Bundan əlavə, əmək miqrasiyası faktoru da mühüm rol oynayır.Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatına görə, 2023-cü ildə Rusiyaərazisində çalışan miqrantların Mərkəzi Asiya ölkələrinə göndərdiyipul köçürmələrinin həcmi 10 milyard dolları ötüb. Bu vəsaitlərQırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan üçün əsas gəlir mənbələrindənbiri olaraq qalır.
Qüvvələr balansı və regionun perspektivləri
Bu gün Mərkəzi Asiya sanki böyük bir şahmat taxtasıdır - buradaüç nəhəng fiqur - Çin, ABŞ və Rusiya iqtisadi təsir uğrunda gərginmübarizə aparır. Hər biri öz fiqurlarını regionun “xanaları”boyunca irəli sürür, rəqiblərini çıxılmaz vəziyyətə salmağaçalışır.
Pekin təcrübəli strateg kimi sistemli şəkildə hərəkət edir,ticarət yolları şəbəkəsi quraraq iqtisadi təsirini genişləndirir.Bu, sadəcə ticarət müqavilələri və investisiyalardan ibarət deyil -Çinin nüfuzu Mərkəzi Asiyanın münbit torpaqlarına kök salangenişmiqyaslı infrastruktur ekspansiyasıdır. Avtomagistrallar,dəmir yolları, sənaye zonaları - bütün bunlar regionu Çinin qlobal“Bir kəmər - Bir yol” layihəsinin mühüm qovşağına çevirir. Pekiniqtisadi gücünü region boyunca səpələyir, rəqiblərinin boş meydanqalmaması üçün hər küncü tutmağa çalışır.
Vaşinqton isə fərqli oynayır - onun maraqları dar çərçivədəcəmlənib, lakin bu addımlar strateji baxımdan dəqiq vəhesablanmışdır. ABŞ mühüm sektorları hədəf seçir, sanki zərgər ənqiymətli daşları diqqətlə seçir. Nadir torpaq metallar, enerjisektoru və qabaqcıl texnologiyalar - amerikalılar məhz bu sahələrdəmövqe tutmağa çalışır ki, Pekinin regionda iqtisadi meydanı tam ələkeçirməsinə mane olsunlar.
Moskva isə... Moskva nə irəliləyir, nə də geri çəkilir. O, sankiMərkəzi Asiya torpaqlarında kök salmış qədim ağac kimidir. Ticarətəlaqələri, mədəni bağlar və rus bazarından asılı olan əməkmiqrantlarının böyük axını Rusiyanı hələ də regionda mötəbər vətəsirli oyunçu olaraq saxlayır. Sanksiyalar və iqtisadi təzyiqlərəbaxmayaraq, Moskva təsirindən tam imtina etmir və bu şahmattaxtasında öz ağır mövqeyini qoruyur.
Lakin regionun taleyi yalnız bu üç nəhəngin əlində deyil.Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan sadəcə şahmat taxtasındakıfiqurlar deyil - onlar artıq öz kombinasiyalarını quran müstəqiloyunçulardır. Enerji ehtiyatları və təbii sərvətlərlə zəngin olanbu ölkələr, düzgün çoxvektorlu siyasət qura və iqtisadiistiqamətlərini çevik şəkildə dəyişdirə bilsələr, mühüm oyunçularaçevrilə bilərlər.
Mərkəzi Asiyanın gələcəyi fürsətlər və təhdidlər labirintidir.Region Çinlə daha sıx əməkdaşlıq edərək, Pekinin sərmayələri vəxammala bitməz-tükənməz iştahı ilə yeni iqtisadi dövrə qədəmqoyacaqmı? Yoxsa Qərbə üz tutaraq, yeni texnologiyalar vəsərmayələrə qapı açacaqmı? Bəlkə, region iqtisadi müstəqilliyəüstünlük verərək dünya siyasətinin bu iki nəhəngi arasında manevredəcək?
Bu sualın cavabı təkcə siyasətçilərin kabinetlərində deyil. O,həm də Mərkəzi Asiyanın çöllərində və dağ yollarında gizlənir.Çünki bu region hər zaman sadəcə ticarət yollarının kəsişdiyi nöqtədeyil - o, eyni zamanda tarixə öz izini salan ambisiyaların,hesablanmış gedişlərin və gözlənilməz manevrlərin arenası olub vəolacaq.
