Bakı. Trend:
Dramatik tamaşadan sonra enən qara pərdə kimi, Donald Tramp vəVladimir Putin arasındakı yeni danışıq mərhələsi dünyageosiyasətində yeni bir dövrün başlandığını göstərdi. Onların 90dəqiqəlik telefon söhbəti həm bir açıqlama, həm də şok təsiribağışladı və bəlkə də, bütöv xalqların taleyinin qapalı qapılararxasında, onların iştirakı olmadan həll ediləcəyi bir dövrünmüjdəçisi oldu.
Dünya KİV-ləri bu söhbətin detallarını paylaşmaq uğrundayarışarkən, Qərb paytaxtlarından yalnız çaşqınlıq dolu səsləreşidilirdi. Avropa liderləri, demək olar ki, şok vəziyyətində idi:artıq heç kim Trampın onların prinsiplərini bölüşəcəyinə vəUkraynanı xilas etməyə hazır olduğuna ümid etmirdi. Bir zamanlarABŞ-ın analitik jurnalistikasında lider olan Politicovurğulayırdı ki, bu söhbət "Avropanı heyrətə salıb".Bloomberg isə daha sərt ifadələrdən istifadə edərəkyazırdı: "Tramp Ukraynanı təslim olmağa məcbur edir və bunu"nizamlanma" adı altında gizlədir."
Bu zaman Volodimir Zelenski getdikcə qapını ümidsizcə döyən biruşağı xatırladırdı, böyüklərin köməyinə ümid edirdi. Onun "Bizimümidimiz yalnız ABŞ-a bağlıdır" və ya "Avropa bizə Amerikanınverdiyinin yarısını belə verə bilməz" kimi bəyanatları köməkçağırışı kimi səslənir. Amma bu çağırış, görünür ki, eşidilmir.
Trampın "sülh planı" adlandırdığı şey əslində Ukraynanın təslimolmasının ustalıqla gizlədilmiş variantıdır. Bu planın əsasməqamları özlüyündə hər şeyi izah edir:
NATO-ya girişin bağlanması. Ukrayna alyansaqoşulmaq şansını itirir və burada Avropa fikrinin heç bir roluyoxdur. Tramp artıq dəfələrlə NATO-nun şərqə genişlənməsininmənasız olduğunu bəyan edib. Ərazilərin qaytarılmasındanimtina. ABŞ, Ukraynanın itirilmiş torpaqlarını qaytarmağınmümkünsüzlüyünü açıq şəkildə tanıyır. Bu, ABŞ-ın müdafiə naziri PitHegset tərəfindən də təsdiqlənib. Məsuliyyətin Avropayaötürülməsi. Ukraynaya yardım artıq Avropanın işi kimigöstərilir, amma təhlükəsizliklə bağlı real təminatlar verilmir.Sərhədlərin demarkasiyası ideyasınınunutdurulması. Torpaqların bölüşdürülməsi ilə bağlıdanışıqlar formal səviyyədə belə müzakirə olunmur.
Bu plan Yalta Konfransının soyuq kölgəsini xatırladır, buradaböyük güclər dünyanı təsir zonalarına bölürdü. Ukrayna, XX əsrinortalarındakı Şərqi Almaniya kimi, iki dünyanın arasındaparçalanır, şərq isə tamamilə Rusiyanın nəzarətinə keçir.
Putin üçün tarixi uğur
Vladimir Putin üçün bu, sadəcə bir uğur deyil, Rusiyanın qlobalsiyasətdə hakim roluna qayıdışıdır. Onun əsas strateji məqsədi -Kiyevdə Rusiya tərəfdarı bir hakimiyyətin qurulması – artıq hərzamankindən daha real görünür. Qərbin dəstəyinin zəifləməsi Ukraynahökumətini tənha buraxır, xalqın döyüş ruhu isə getdikcəazalır.
Bu vaxt Avropa çətin seçim qarşısında qalır: ya Ukraynanınmüdafiəsinin bütün ağırlığını öz üzərinə götürməli, ya da Vaşinqtonvə Moskvaya yol verərək müşahidəçi rolunu qəbul etməlidir. TheTelegraph bunu açıq şəkildə vurğulayır: "Brüssel stratejidalanda qalıb, London isə çağırışlara necə cavab verəcəyinibilmir."
İki supergüc liderləri arasındakı isti dialoq sadəcə bir siqnaldeyil, yeni reallığın rəmzidir. Avropa və Ukrayna qərar qəbuletməformulasından kənarlaşdırılır, yerini isə "böyük güclər hər şeyihəll edir" prinsipi tutur.
Rusiyanın və ABŞ-ın digər ölkələrin iştirakı olmadan dünyanıngələcəyini müzakirə etmək niyyətində olduğu SəudiyyəƏrəbistanındakı gələcək sammit planları XIX əsrin konfranslarınıxatırladır, burada xalqlar şahmat fiqurları kimi bölüşdürülürdü.Moskvada birgə parad, Trampın yubiley tədbirlərində iştirakı vəhətta "böyük güclərin yeni dostluğu" kimi perspektivlər, dünyasisteminin ədalətinə inananlar üçün faciə kimi səslənir.
Yeni dövrün başlanğıcı
Tarix, deyirlər, boşluğu sevmir. Donald Trampın Vladimir Putinləsöhbəti köhnə dünya nizamının zəifliklərini üzə çıxaran və oyunqaydalarının dəyişdiyini göstərən dönüş nöqtəsi oldu.
12 fevral tarixi artıq yeni geosiyasi dövrün başlanğıcı kimitarixə düşdü. ABŞ və Rusiya prezidentləri arasında 90 dəqiqəlikisti dialoq Avropanı şok vəziyyətinə saldı. CNN bu söhbəti"həqiqət anı" kimi təsvir edir, burada Ukraynanın və bəlkə də bütünAvropanın gələcəyi həll olunub.
Tramp, əvvəllər Ukrayna ilə bağlı aydın planı olmadığını iddiaetsə də, əslində həmişə nə istədiyini bilirdi. Onun yanaşmasısadəcə "dondurulmuş münaqişə" deyil, əksinə, Ukraynanın soyuqmüharibə modelinə əsasən təsir zonalarına bölünmüş ərazi kimitanınmasıdır.
ABŞ-ın mövqeyi: ağır zərbə
- Ukrayna itirilmiş ərazilərini geri qaytara bilməyəcək.
- NATO-ya üzvlük istisna edilir.
- ABŞ sülhməramlı missiyalarda iştirak etməyəcək.
Bu bəyanatlar Kiyevin ərazi bütövlüyünü qoruma ümidlərininüstündən xətt çəkərək, onun üçün ağır bir məğlubiyyət kimisəsləndi.
Avropa: tarixin kənarında
Böyük Britaniyanın The Telegraph nəşri vurğulayıb ki,bu danışıq Putin tərəfindən çoxdan təbliğ olunan bir dünyagörüşünün yeni mərhələsini rəmzləşdirir: yalnız böyük güclər digərölkələrin taleyini həll etməyə haqq qazanır. Əsas danışıqlardankənarda qalan Avropa indi seçim qarşısındadır: ya Vaşinqtonunəlində marionet olmaqda davam edəcək, ya da öz təhlükəsizliyinəgörə məsuliyyəti üzərinə götürəcək.
Ukraynanın bərpası və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrəmaliyyə öhdəlikləri artıq Brüsselin və Londunun çiyinlərinə düşür.Financial Times yazır ki, Avropa liderləri çaşqınlıqvəziyyətindədir. Qərarsızlıq qorxudur, lakin bu, onları müdafiənigücləndirmək yollarını axtarmağa məcbur edir. Çünki ABŞ-ın dəstəyigetdikcə daha qeyri-sabit görünür.
Putin üçün isə bu məqam tarixi bir zəfərə çevrildi. Beynəlxalqtəzyiq və sanksiyalarla yıpranmış Rusiya, indi öz geosiyasinailiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün real perspektivlər görür.Tramp, əslində, Ukraynanı ABŞ-ın prioritetlər siyahısından çıxarıb,onu Avropanın öhdəsinə buraxdı. Avropa isə belə ağır yükü daşımağahazır görünmür.
Tramp və Putin arasındakı telefon danışığı sadəcə fikirmübadiləsi deyildi – bu, yeni dünya nizamının qurulmasınınbaşlanğıcı idi. Ukrayna, böyük güclərin qlobal şahmat taxtasındafiqur kimi istifadə etdiyi bir piyada rolunda qalır.
Ukraynanın gələcəyi üçün üç ssenari
Dondurulmuş münaqişə
Analitiklərin fikrincə, bu, ən çox ehtimal olunan ssenaridir(Bloomberg). Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazilər onunfaktiki nəzarətində qalır, Ukrayna isə onları geri qaytarmaqimkanını itirir. Təhlükəsizlik təminatları mərkəzi məsələ olacaq,lakin onların icrası ABŞ və Avropa liderlərinin gələcək siyasiiradəsindən asılıdır. Geosiyasi irəliləyiş
Optimist ssenari, ABŞ və Aİ-nin Rusiyaya qarşı sanksiyalarıgücləndirəcəyini və Ukraynaya hərbi yardımı davam etdirəcəyininəzərdə tutur. Bu yol, növbəti onillikdə Ukraynanın Aİ-yəinteqrasiyasına gətirib çıxara bilər. Ancaq Rusiyanın açıqmünaqişəyə başlamaq təhlükəsi bu yolu çətinləşdirir. Tamdəstəkdən imtina
Ən pis ssenari budur ki, Avropa maliyyə yükü ilə bacarmır, ABŞ isətamamilə daxili problemlərə yönəlir. Ukrayna təcrid vəziyyətinədüşür, Rusiya isə öz aqressiyasını artırmaq imkanı əldə edir.
ABŞ-ın mövqeyi Avropa üçün bir siqnal oldu: yetişmək vaxtıdır vəöz məsuliyyətini götürmək lazımdır. CNN-in bir Avropaİttifaqı rəsmisinə istinadla yazdığı kimi: "Amerika artıq Avropanıəsas geosiyasi problemlərin həllində tərəfdaş kimi görmür."
Brüssel üçün bu, bir çağırış kimi səslənir. Ya Avropa öztəhlükəsizlik sistemini quracaq, ya da Vaşinqton və Moskvanınqərarlarının əsiri olaraq qalacaq.
Dünya artıq bizə tanış olan formada dağılmağa başlayır. Tramp vəPutin arasındakı telefon danışığı yalnız geosiyasi sensasiya deyil,həm də əvvəlki nizamın nə qədər zəif olduğunu ortaya qoydu.Ukrayna, Qərb dəyərləri uğrunda mübarizənin ön cəbhəsi kimi, indimanevr meydanına çevrilir. Burada azadlıq və demokratiya deyil,büdcə məhdudiyyətləri, siyasi yorğunluq və böyük güclərin maraqlarıqərar verir.
Tramp, mövcud qaydaları hər zaman şübhə altına alan özünəməxsusüslubu ilə, münaqişənin həllində iştirakdan imtina etməyə hazırgörünür. Bu inkişaf, Ukrayna üçün fəlakətə bərabərdir: Vaşinqtonunhərbi və maliyyə yardımlarının dayanması onu güclü Rusiya vəqeyri-müəyyən Avropa ilə baş-başa qoyacaq.
Financial Times-ın fikrincə, Avropa yeni lider rolunuüzərinə götürməyə hazır deyil. Bloomberg Economics-inproqnozu isə üzücüdür: Ukraynaya dəstək növbəti onillikdə Avropaya3,1 trilyon dollara başa gələcək. Bu məbləğ, hətta ən inkişaf etmişAvropa iqtisadiyyatlarını belə zəiflədə bilər:
- Ukrayna silahlı qüvvələrinin islahatı: 175 milyard dollar
- Sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi (40 min nəfər): 30milyard dollar
- Aİ-nin müdafiə xərclərinin ÜDM-in 3,5%-nə çatdırılması: 2,7trilyon dollar
- Ukrayna infrastrukturunun bərpası: 230 milyard dollar (artıq130 milyard dollar çatışmazlıq var).
Bu rəqəmlər Avropa üçün bir hökm kimi səslənir: Avropa maliyyətükənməsinin astanasındadır, onun siyasi iradəsi isə zəifləyir.
Ukraynanın gələcəyi onun özündən asılı olmadan müəyyənləşir.The Telegraph dəqiq vurğulayır: "Ukraynanın taleyi onuniştirakı olmadan, Avropasız həll ediləcək." Tramp və Putin isə,görünür, yalnız böyük güclərin başqalarının taleyini həll etməkhüququna malik olduğunu qəbul edir.
Avropa üçün bu, təhqiredici bir reallıqdır. Onilliklər boyutransatlantik birliyin əsas memarı olan Avropa, indi sadəcə donorrolunda qalır. Ancaq siyasi fikir ayrılıqları və iqtisadiməhdudiyyətlər hətta bu rolun davamlılığını sual altına qoyur.
Üstəlik, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ kimi Körfəzölkələrinin iddialarının artması Avropanı ikinci plana itələyir. Budövlətlər, əvvəllər Avropanın üstün olduğu diplomatiyada yeniliderlərə çevrilir.
Vladimir Putin üçün vəziyyət ideal formadadır. ABŞ-la rəsmidanışıqların başlanması onun şərtlərinə uyğun gerçəkləşən arzusuidi. Ukraynanı və Avropanı kənarda buraxmaqla Moskva, regionuntaleyini müəyyənləşdirən əsas oyunçu rolunu öz üzərinə götürür.
Lakin Rusiya üçün bu son deyil. The Telegraphxəbərdarlıq edir ki, bir neçə ildən sonra Putin yenidən Ukraynayahücum edə, Kiyevi işğal edə və hətta NATO ölkələrinə hücum etməkləAlyansın kollektiv müdafiə təminatlarının reallığını yoxlayabilər.
Ukrayna qlobal parçalanmanın mərkəzində qalır. Onun taleyiQərbin Tramp və Putin dövrünün çağırışlarına tabgətirib-gətirməyəcəyindən asılıdır.
ABŞ Ukraynanın təhlükəsizliyini təmin etməyə olan marağınıitirir, Avropa isə lider rolu götürməkdə aciz görünür. Bu zamanŞərq – öz ambisiyalı neft monarxiyaları ilə – təsirini daha daartırır.
Azadlıq, demokratiya və bərabərlik dəyərləri üzərində qurulmuşdünya, böyük güclərin praqmatik maraqlarının təzyiqi altındadağılmağa başlayır. Azadlıq uğrunda mübarizənin ön cəbhəsi olanUkrayna ya müqavimət nümunəsinə çevriləcək, ya da qlobal siyasətsəhnəsinin pərdələri arxasında onun gələcəyini ticarətəçıxaranların ambisiyalarının qurbanına çevriləcək.
Lakin ümid hələ də var. Bu ümidin son qığılcımları Ukraynaxalqının hər bir yeni addımında, Avropanın hər bir qərarında vəQərbin dünya xəritəsinə atdığı hər bir nəzərdə parlayacaq. Buradagələcək qanla və kompromislərlə yazılır.
Qarşıda qeyri-müəyyənlik dövrü
Son günlərin hadisələri aydın göstərir ki, Ukrayna böyükgüclərin maraqları qarşısında tək qalıb. Bu güclər onun gələcəyinidiktə edir. Avropanın isə hələ tarixin gedişatını dəyişmək şansıvar. Amma bunun üçün o, adi müşahidəçi rolunun sərhədləriniaşmalıdır.
Sual budur: Avropa keçmişdəki səhvləri təkrarlamamaq üçün güctapa biləcəkmi? Zaman dayanmır və reallıq getdikcə daha sərt olur.Yeni dünya nizamının qaranlıq buludu artıq dünya üzərində asılıb.Bu buludu kim birinci dağıdacaqsa, bütöv bir nəslin taleyini omüəyyən edəcək.
Ukrayna üçün Trampın bu geosiyasi manevri sonun başlanğıcı olabilər. Real dəstək olmadan qalan ölkə təkcə ərazi bütövlüyünüdeyil, həm də müstəqilliyini qorumaq imkanını itirmək riski iləüzləşir.
Avropa isə, öz zəifliyi və çaşqınlığı ilə, əsas bir dilemmayadüçar olub: ya qətiyyətlə hərəkət edəcək, ya da ikinci dərəcəli rolilə barışacaq. Sual yalnız bundadır: Avropa "titanların rəqsinə"qarşı durmaq üçün cəsarət tapacaqmı, yoxsa şəraitin ağırlığıaltında əyiləcəkmi?
Deyildiyi kimi, ümid axırda ölür. Amma bu gün o da, deyəsən,artıq tükənib.
